آسیب جدی معادن به دژ اسپهبد خورشید

به گزارش گروه فرهنگی آنا و به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سامان توفیق سرپرست هیأت باستان شناسی غار دژ اسپهبد خورشید این مطلب را در جمع خبرنگارانی که برای بازدید غار دژ اسپهبد خورشید به منطقه رفته بودند مطرح ساخت.

وی با توصیف ویژگیهای باستانی، پیشینه تاریخی و ویژگیهای منحصربفرد معماری این اثر گفت: مدت هاست با وجود پی‌گیری‌های مداوم شاهد انفجارهای پیاپی، ایجاد نقب و تونل های متعدد به سمت پیکره و بالای اثر هستیم.

توفیق با اشاره به برداشت های بی رویه شن و ماسه از پیکره کوه های اطراف تصریح کرد: این برداشت نه تنها آسیب جبران ناپذیری به عرصه و حریم اثر وارد کرده بلکه منظر غار دژ اسپهد خورشید را نیز مخدوش می کند به نحوی که در صورت تداوم امکان ثبت جهانی "در بند کولا "و آثار آن از بین خواهد رفت.

وی با اشاره به اثرات مخرب زیست محیطی فعالیت معادن در مجاورت این محوطه باستانی افزود: فعالیت معادن در منطقه باعث آلوده شدن آب و نا مرغوب شدن محصولات کشاورزی از جمله برنج منطقه شده است .

تهدید سلامتی مردم منطقه
توفیق، وجود گرد و خاک ، عناصر آهن ، سرب ، اکسید و... در منطقه را تهدیدی جدی برای سلامت مردم منطقه عنوان کرد و گفت: این معادن آب رودخانه را برداشت و دوباره همان آب آلوده مصرفی را به چرخه رودخانه باز می گردانند که این باعث ایجاد مشکلات زیادی برای اهالی و دامهایی که از این آب استفاده می کنند شده است و از آنجا که این آب نهایتا به دریای مازندران می ریزد باعث ایجاد مشکلاتی در آینده خواهد شد.

وی با بیان اینکه با وجود قول مساعد ابتکار رییس سازمان محیط زیست برای توقف فعالیت های مخرب کوه خواری ، تخریب محیط زیست و... در دوآب همچنان صورت می گیردتصریح کرد: این فعالیت ها تهدیدی جدی برای مناطق حفاظت شده آرین و پرور ،از زیستگاه های اصلی البرز، خواهد بود که در فاصله کمی از اسپهبد دژ واقع شده‌اند.

کاهش تراکم حجم درختان

این باستان شناس گفت: متأسفانه با ادامه این فعالیت ها در سالهای اخیر شاهد کم شدن تراکم حجم درختان هستیم به نحوی که این تغییرات در پوشش گیاهی هم تأثیر گذاشته است.

توفیق با اشاره به پیگیری ها و برگزاری جلسات متعدد با مدیران استانی افزود: در تمامی این جلسات لزوم توقف عملیات وجابجایی معادن مطرح و توافقهایی نیز صورت گرفته ولی تا کنون هیچ اقدامی انجام نگرفته است و ماشین آلات معدنی همچنان مشغول کار هستند.

این باستان شناس با اشاره به ثبت بنای غار اسپهبد خورشید در فهرست آثار ملی ایران گفت: با این شرایط متأسفانه این اثر آنطور که شایسه است معرفی نشده و مسئولان استانی و کشوری نسبت به آن بی تفاوت اند به نحوی که ناشناس و مهجور مانده است.

وی از دیگر تهدیدات این اثر تاریخی را وجود میدان تیر در زیر آن عنوان کرد و افزود: متأسفانه اسپهبد دژ با این سابقه تاریخی هم اکنون به سیبل تیر اندازی تبدیل شده به نحوی که چندی پیش گلوله آرپی جی نیز اینجا پیدا شده است.

توفیق با بیان اینکه پادگان دوآب متعلق به ارتش در این منطقه فعالیت می کند گفت: البته این محوطه پیش از انقلاب مسطح و به منظور ایجاد میدان تیر آماده سازی شده است.

تهدید جدی اسپهبد خورشید
این باستان شناس مهمترین آسیبی که این اثر تاریخی را در معرض خطر قرار داده است را معدن فلورین اعلام کرد که در رأس تاج طاق بصورت شبانه روز ی در حال انجام چال زنی و برداشت است.

وی با بیان اینکه شاید مقاصدی به غیر از فعالیت های معدنی از سوی صاحبان این معادن در پیش باشد اظها رداشت: کارگران با مواد منفجره از بالای سر اثر بصورت عمودی به سمت قسمت شاه نشین ، دهنه و سقف غار پیشروی می‌کنند.

توفیق گفت: با مکاتبات زیادی که انجام شد موفق شدیم در این محدوده فعالیت ها را تا اندازه ای متوقف کنیم اما در مواقعی هم شاهد هستیم که هنوزفعالیت های مخرب صورت می‌گیرد.

وی فعالیت معادن در این محوطه را شبیه کار حفاران غیر مجاز دانست و افزود: هیچ یک از این فعالیت ها بر اساس شیوه های معدن کاری نیست و سوراخ های ده متری که ایجاد شده کاملا شبیه کار حفاران غیر مجاز است.

به تعویق افتادن ثبت جهانی اسپهبد خورشید

توفیق با اشاره به فعالیت های زیادی که برای ثبت جهانی غار اسپهبد خورشید صورت گرفته است تصریح کرد: شرایط ایجاد شده برای منظر این اثر و فعالیت معدنکاران در مجاورت آن کار ثبت جهانی اثر را به تعویق انداخته به نحوی که کارشناس یونسکو بعد از بازدید از محوطه اعلام کرد که این کار فعلا میسر نیست.

وی با اشاره به آماده بودن پرونده این اثر برای ثبت جهانی گفت: یونسکو برای انجام فعالیت های باستان شناسی و مرمت اثر اعلام آمادگی کرده است ولی تا غار اسپهبد خورشید ثبت جهانی نشود این کارها صورت نمی‌گیرد.

توفیق در ادامه به ظرفیت های گردشگری غار دژ اسپهبد خورشید اشاره کرد و افزود: با وجود قابلیت‌های گردشگری گسترده حضور گردشگران در این منطقه به غیراز ناراحتی و تأسف چیز دیگری برای آنان به دنبال ندارد.

توفیق با اشاره به اظهارات اهالی مبنی بر خارج کردن خمره های بزرگ از محوطه تصریح کرد: در سال 85که اولین تیغه های فعالیت معادن بر خاک اینجا خورد آثار خمره های سفالی و باقی مانده غلات کشف شد که نشان از سکونت انسان ها در پای دژ داشت همانطور که خانه سازنده ها و گورستان در زیر تمامی اهرام و قلاع وجود دارد.

وی با بیان اینکه این دو کوه برای اهالی منطقه ارزش تاریخی زیادی دارد تصریح کرد: این معادن هر جای دیگر می تواند باشند و دلیلی نیست که زیر دهانه غار و در حریم درجه یک آن واقع شوند مگر اینکه صاحبان آنها قصدی فرای معدن کاری داشته باشند.

برداشت خاک باستانی
توفیق رفت و آمد روزانه 700کامیون در جاده که خاک باستانی حمل می کنند را تهدیدی برای منطقه دانست و عنوان کرد: متأسفانه این معادن مجوز قانونی دارند و در نبود یگان حفاظت که بطور دائمی حضور ندارد شب تا صبح کار می کنند و خاک باستانی را از دامنه کوه برداشت می‌کنند.

وی افزود: علاوه بر غار- دژ اسپهبَد خورشید، قلعه باجگیران، غار دژ کِیلی و غاردژ کیجاکِرچال سه اثر ثبتی باستانی منحصر به فرد و از تاسیسات نظامی وابسته به غار دژ اسپهبَد خورشید هستند، که در حال تخریب و محکوم به نابودی توسط معادن قرار گرفته‌اند.

وی در ادامه با اشاره وجه تسمیه کوه لاپ کمر که غار دژ اسپهبد خورشید در آن واقع شده است افزود: لاپ به معنای شکاف و گسل است و کمر به کوه هایی که به شکل دیوار و غیر قابل دسترس اند گفته می‌شود.

توفیق گفت: این لاپ و شکاف همان دهانه ای است که در اثر فعالیت های کوهسایی در 300-400 میلیون سال پیش به وجود آمده و نیاکان ما که معماران چیره دستی بوده‌اند توانسته‌اند از این سازه که طبیعت در اختیار آنها قرار داده بهترین بهره‌برداری را کنند.

وی افزود: به نحوی که ساختارهای قائم معماری پلکانی بسیار مستحکم در دو جناح قوس طاقی جای گرفته و مسیر هایی از لاشه سنگ ، گچ نیم کوب و ساروج و پلکانی هایی بر جای مانده این تأسیسات را به هم مرتبط می‌کند.

شاهکاری از دوره ساسانی

توفیق با بیان اینکه ساختارهای دفاعی و زنجیره ای از استحکامات نظامی در منطقه به چشم می خورد تصریح کرد: این غار دژ از منحصر به فرد ترین استحکامات دفاعی ایران بوده و شاهکاری از ساختار معماری دوره ساسانی است.

به گفته این باستان شناس ،این طاق طبیعی با دهانه 85در 95متر به عنوان بلندترین طاق طبیعی دنیا بعد از طاق شیبتون در چین است.

او ساختار طبقات پلکانی شامل 17پله ، قوس‌های گهواره ای، بقایای ورودی شاه نشین، قوس های مستحکم دوران ساسانی ، راهروهای منتهی به انبارها، بقایای 6اتاق، اتاق های نگهبانی و....رااز آثار معماری به جای مانده در اسپهبد خورشید اعلام کرد.

توفیق در ادامه به بقایای راهرویی به عرض 160تا185 در این اثر اشاره کرد که معماران این بنا با سکوسازی و ایجاد ملات، لاشه سنگ و ساروج آن را به حالت معلق ساخته اند که بتوانند از شرق به غرب آن تردد و با ارابه تجهیزات را انتقال دهند.

وی با اشاره به کشف بقایای عسل در راهروهای مخفی این اثر اظهار داشت: این راهرو ها به انبارها یا محل ذخیره غلات منتهی می‌شوند که دارای قوس های چینه ای ساسانی‌اند و نظیر آنها را در ایوان مدائن و قلعه دختر فیروز آباد وجود دارد که نشان از رابطه تنگاتنگ معماران این بناها با حکومت مرکزی دارد.

وی معماری این اثر را درباری خواند و گفت: با توجه به سرمایه ای که برای ساخت این اثر هزینه شده ، زمان حدودا 20سال که صرف ساخت آن شده و کاربردی که داشته می توان به طور یقین گفت که اسپهبد خورشید پیش از اسلام ساخته شده است.

وی با اشاره به اینکه در متون تاریخی اسپهبد خورشید با نام دژ طاق آمده است ، این منطقه را استراتژیک خواند و گفت: در زمان حمله اعراب اسپهبدان مازندران اینجا تجمع می‌کردند و از آن به عنوان آوردگاهی در برابر اعراب استفاده می‌شده است و به دلیل وجود این استحکامات اعراب نمی‌توانستند اقدامی بکنند و درآخر نیز با خیانت موفق به فتح آن شده‌اند.

غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ، در ناحیه دوآب شهرستان سوادکوه قرار دارد. این غار در ارتفاعات کوه البرز و تنگه تلاقی رود دوآب به فاصله 1.5 کیلومتر از جاده سوادکوه به تهران واقع شده است.

غار اسپهبد خورشید بر سینه خطیر کوه قرار داشته و در متون تاریخی به نام طاق عایشه گرگیلی دژ نیز خوانده شده‌ است.

در زبان مردم منطقه سوادکوه، این غار به نام «لاپ کمر» معروف است. مردم روستای خطیر کوه و روستاهای اطراف، این غار را به نام 'دیوکالی' به معنای «غار دیو» می شناسند.

این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده‌ است. در صدر اسلام و همزمان با شورش مردم طبرستان، این غار مامن ونداد هرمز بود.

غار اسپهبد خورشید نخستین بار توسط هیات غارشناسان ایران در سال 1335 کشف شد.