آیا همیشه می‌توان به نتایج تحقیقات علمی چاپ‌شده اعتماد کرد؟

خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدامین پورحسینقلی؛ تصور کنید می‌خواهید یک رژیم غذایی جدید را امتحان کنید. بعد از جست‌وجو در اینترنت، با حجم زیادی از تبلیغات و مطالعاتی مواجه می‌شوید که از اثربخشی فوق‌العاده این رژیم می‌گویند، اما آیا تمام این اطلاعات واقعاً قابل اعتماد است؟ ممکن است مطالعات دیگری وجود داشته باشند که نشان می‌دهند این رژیم عوارض جانبی دارد یا حتی بی‌اثر است، اما به دلایلی منتشر نشده‌اند. این پدیده که به آن «اریبی انتشار» (publication bias) می‌گویند می‌تواند در تصمیم‌گیری ما برای تغییر سبک زندگی‌مان تأثیرگذار باشد.

بیشتر بخوانید

یادداشت؛

امواج وای‌فای و سیب‌زمینی ضدسرطان!

آیا هرچیزی سنتی و ارگانیکش بهتر است؟

تفاوت صحبت‌های علمی و غیرعلمی چیست؟

اریبی انتشار به معنای تمایل بیشتر مجلات علمی به انتشار مطالعاتی است که نتایج مثبت و قابل توجهی دارند، در حالی که مطالعاتی با نتایج منفی یا بی‌نتیجه، کمتر شانس انتشار پیدا می‌کنند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ دلایل مختلفی برای این موضوع وجود دارد. به عنوان مثال، محققان، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دارویی ممکن است تحت فشار باشند تا نتایج مثبت و قابل توجهی منتشر کنند تا بتوانند بودجه بگیرند یا محصولات جدید خود را به بازار عرضه کنند. علم گرچه یک جریان مستند و قابل اعتماد است، یک عرصه رقابتی نیز هست که نتایج این رقابت وارد بازار می­‌شود. همچنین، مجلات علمی نیز ممکن است به دنبال مطالعاتی باشند که جذابیت بیشتری برای خوانندگان داشته باشد و عموماً مطالعاتی که به نتیجه مثبت نرسیده‌­اند از جذابیت کمتری برای دیده شدن بهره مند هستند.

اما چرا این موضوع مهم است؟ اریبی انتشار می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های مهم در حوزه‌های مختلف از جمله پزشکی، بهداشت، اقتصاد و سیاست‌گذاری تأثیر بگذارد. اگر ما به طور کامل به نتایج مطالعات منتشر شده اعتماد کنیم، ممکن است تصمیماتی بگیریم که به ضرر سلامت یا رفاه ما یا جامعه باشد. خوشبختانه، محققان و ناشران علمی راهکارهایی برای مقابله با اریبی انتشار پیدا کرده‌اند. یکی از این راهکارها، ثبت پیشینی مطالعات است. به این صورت که محققان قبل از انجام مطالعه، طرح تحقیقاتی خود را ثبت می‌کنند. این کار به شفافیت بیشتر و کاهش احتمال دستکاری در نتایج کمک می‌کند. به طور مثال سامانه‌­هایی وجود دارند که محققین می­‌توانند (و باید) طرحهای کارآزمایی بالینی خود را قبل از شروع به کار، ثبت کنند. روش دیگری که برای مقابله با اریبی انتشار استفاده می‌شود متاآنالیز است.

در متاآنالیز، نتایج چندین مطالعه در مورد یک موضوع خاص با هم ترکیب می‌شوند تا به یک نتیجه کلی‌تر و قابل اعتمادتری برسیم. این روش به ما کمک می‌کند تا تصویر واضح‌تری از اثربخشی یک درمان یا مداخله خاص داشته باشیم. در زمان اجرای یک متاآنالیز می­توان با ترسیم نموداری آماری به نام نمودار فونل برآورد کرد به ازای مطالعات منتشر شده و با نتایج مثبت و معنی دار، آیا ممکن است مطالعاتی با نتایج معکوس یا غیرمعنی دار وجود داشته باشند که منتشر نشده­‌اند؟ سپس با انجام مداخلاتی در تحلیل متا می­توان نتایج احتمالی این مقالات را برآورد و در محاسبات لحاظ کرد.

اما به طور کلی چگونه می‌توانیم با اریبی انتشار مقابله کنیم؟ نخستین و مهمترین روش تقویت سواد رسانه‌ای است. باید یاد بگیریم که چگونه منابع اطلاعاتی را به طور انتقادی ارزیابی کنیم و به هر نتیجه‌ای که می‌خوانیم، به طور کورکورانه اعتماد نکنیم. فراموش نکنیم از برکات روش علمی، توجه نقادانه به نتایج تحقیقات است. دوم اینکه باید به دنبال مطالعات مختلف باشیم و سعی کنیم مطالعات مختلفی را در مورد یک موضوع خاص بررسی کنیم و تنها به یک مطالعه اکتفا نکنیم. فراتحلیلها و مطالعات مرور نظاممند یکی از روشهای علمی برای بررسی همه جانبه مطالعات مشابه در یک موضوع مشخص هستند. و مهمتر اینکه از کارشناسان حوزه مربوطه مشورت بگیریم. اگر در مورد یک موضوع خاص سوالی دارید، بهتر است از کارشناسان حوزه مربوطه مشورت بگیرید.

در نهایت، باید به یاد داشته باشیم که علم یک فرآیند پویا است و نتایج تحقیقات ممکن است با گذشت زمان تغییر کنند. با آگاهی از مفهوم اریبی انتشار و استفاده از روش‌های مناسب برای ارزیابی اطلاعات، می‌توانیم تصمیمات آگاهانه‌تری بگیریم و از اطلاعات علمی به بهترین شکل ممکن استفاده کنیم.