چگونه علم راستین را از علم جعلی تشخیص دهیم؟

خبرگزاری آنا – نوید فرخی: در عصر حاضر روزانه با حجم شگرفی از اطلاعات روبرو هستیم. بخشی از این اطلاعات علمی و مبتنی بر شواهد است اما برخی دیگر سست و بی‌پایه و اساس است. در عین حال نوعی اطلاعات دیگر نیز وجود دارد. این اطلاعات در ظاهر علمی به نظر می‌رسد اما اینطور نیست! به این دسته اطلاعات اصطلاحاً شبه‌علم اطلاق می‌شود.

بیشتر بخوانید

شبه‌علم؛ نمونه یک گفتگو

آیا همیشه می‌توان به نتایج تحقیقات علمی چاپ‌شده اعتماد کرد؟

علت بی‌اعتمادی به علم چیست؟

شبه‌علم هر ادعا، عمل یا باوری است که سعی می‌کند علمی جلوه دهد اما از روش‌های واقعی علمی پیروی نمی‌کند. اهالی شبه‌علم از ادبیاتی علمی استفاده می‌کنند یا در توضیحات خود از واژگان به‌اصطلاح قلنبه سلنبه بهره می‌برند، اما در حقیقت این ادعاها فاقد شواهد دقیق است و آزمایش‌های مناسبی برای اثبات آن صورت نگرفته است. دانستن چگونگی تشخیص شبه‌علم از این جهت اهمیت دارد که بتوان حقیقت را درک کرد و آگاهانه تصمیم گرفت.

شبه‌علم جنبه‌های کلیدی دارد که با شناخت این ویژگی‌ها می‌توانید علم راستین را از علم جعلی تشخیص دهید.

فقدان شواهد و مدارک

یکی از بارزترین جنبه‌های شبه‌علم فقدان شواهد محکم است. علم واقعی بر شواهد حاصل از آزمایش‌ها و مشاهدات تکیه دارد. به طور کلی روش کار دانشمندان به این صورت است که آزمایش‌هایی انجام می‌دهند، داده‌ها را جمع آوری می‌کنند و تحقیقات خود را تکرار می‌کنند تا از صحت نتایج مطمئن شوند. در مقابل، شبه‌علم اغلب از شواهدی ضعیف یا ناقص برای تأیید ادعاهای خود استفاده می‌کند.  

به عنوان مثال اگر کسی بگوید یک سنگ خاص می‌تواند بیماری‌ها را درمان کند، اما هیچ مطالعه یا آزمایش بالینی در حمایت از این ادعا منتشر نشده باشد، احتمالاً با یک ادعای شبه‌علمی روبه‌روییم. علم واقعی مانند پزشکی قبل از ادعا در مورد درمان به شواهد قوی نیاز دارد.

ابطال ناپذیری

یکی از جنبه‌های کمابیش پذیرفته‌شده در مورد علم این است که یک گزاره علمی باید «ابطال پذیر» باشد. این بدان معنی است که می‌توان ادعای مورد نظر را به روشی آزمایش کرد که به طور بالقوه اشتباه بودن آن ثابت شود. اگر راهی برای اثبات نادرستی چیزی وجود نداشته باشد، احتمالاً آن سوژه شبه‌علمی است. به عنوان مثال، برخی افراد ادعا می‌کنند که فرازمینی‌ها به طور نامحسوس حیات روی زمین را تحت کنترل خود دارند! نادرستی این عبارت را نمی‌توان اثبات کرد زیرا هیچ راهی برای مشاهده یا آزمایش آن وجود ندارد. علم ذاتاً ایجاب می‌کند که ادعاها قابل آزمایش باشند تا بتوان آنها را از طریق شواهد تأیید یا رد کرد.

در روش علمی فرضیات را می‌توان به چالش کشید و آزمایش کرد. اگر شواهد جدید اشتباه بودن دیدگاه‌های قبلی را ثابت کند، علم نظریه پیشین را تعدیل می‌کند و یا با چیزی جدید جایگزین خواهد کرد. شبه‌علم به این شکل عمل نمی‌کند و روی چیزهایی مانور می‌دهد که نمی‌توان آنها را آزمایش یا رد کرد.

عدم بررسی همتایان

بررسی همتا فرآیندی است که در آن دانشمندان یافته‌های خود را به دیگر متخصصان حوزه خود ارائه می‌کنند. این کارشناسان کار را بررسی می‌کنند تا مطمئن شوند که نتایج تحقیق دقیق و منطقی است و داده‌ها آن را تأیید می‌کنند.

 بررسی همتایان بخش حیاتی در روش علمی است زیرا کمک می‌کند بتوانیم به نتایج علمی اعتماد کنیم. اهالی شبه‌علم اغلب از این فرآیند دوری می‌کنند و در عوض تمایل دارند یافته‌ها را بدون بررسی تخصصی منتشر کنند. به عبارت ساده‌تر ادعاهای شبه‌علمی توسط متخصصان دیگر آزمایش نمی‌شود و ممکن است غیر قابل اعتماد باشند. به عنوان مثال رژیم غذایی جدیدی که ادعا می‌کند وزن را به طور معجزه‌آسایی کم می‌کند، ممکن است بدون بررسی کارشناسان در فضای مجازی بچرخد و مورد استقبال قرار گیرد.

تکیه بر سؤگیری تایید

اصطلاح «سؤگیری تایید» به این معنی است که افراد عمداً فقط به دنبال اطلاعاتی می‌گردند که باورهای اولیه‌شان را تأیید کند و هر داده دیگری را نادیده می‌گیرند. معمولاً مبلغان شبه‌علم به شدت بر سوگیری تایید تکیه دارد. برای مثال آنها در بین شواهد و مدارک مختلف فقط نمونه‌ها یا داده‌های خاصی را انتخاب می‌کنند که ادعاهای خودشان را تأیید ‌کند، این در حالی است که هر چیزی را که با تفکرشان در تضاد است نادیده می‌گیرند و رد می‌کنند. علم راستین همه شواهد موجود را، چه تأییدکننده فرضیات باشد و چه نباشد، بررسی می‌کند. دانشمندان قبل از هر گونه نتیجه گیری به همه زوایای یک مسئله نگاه می‌کنند.

به عنوان مثال فردی را تصور کنید که ادعا کند که گیاه دارویی اش می‌تواند باعث شود افراد راحت تر بخوابند. او برای اثبات حرف خود به تجربه شخصی اش و یا افرادی اشاره می‌کند که پس از مصرف گیاه مزبور تجربه خواب راحت داشته اند. با این حال او افراد دیگری را که این گیاه را بی اثر دانسته اند نادیده می‌گیرد. با این حال علم راستین همیشه نتایج مثبت و منفی را عادلانه بررسی می‌کند.

اگر راهی برای اثبات نادرستی چیزی وجود نداشته باشد، احتمالاً آن سوژه شبه‌علمی است. به عنوان مثال، برخی افراد ادعا می‌کنند که فرازمینی‌ها به طور نامحسوس حیات روی زمین را تحت کنترل خود دارند! نادرستی این عبارت را نمی‌توان اثبات کرد زیرا هیچ راهی برای مشاهده یا آزمایش آن وجود ندارد. علم ذاتاً ایجاب می‌کند که ادعاها قابل آزمایش باشند تا بتوان آنها را از طریق شواهد تأیید یا رد کرد.

تأکید بر سنت یا اعتبار فردی

شبه‌علم اغلب سعی می‌کند اعتبار خود را از افراد یا رسومی بگیرد که اعتبار بالایی دارند. برای مثال یک فرد مروج شبه‌علم ممکن است ادعا کند که گزاره‌ای به این دلیل معتبر است که قرن‌ها از آن استفاده می‌شده یا به یک سلبریتی آن را تبلیغ کرده است. با این حال علم فقط بر شواهد تکیه می‌کند، نه بر سنت یا اعتبار. بنابراین حتی اگر خود آلبرت اینشتین هم ادعایی در زمینه علم فیزیک داشته باشد تا وقتی فرضیاتش از روش علمی رایج پیروی نکند، اظهاراتش «علمی» تلقی نمی‌شود.

در حالی که بسیاری از سنت‌ها ارزشمند هستند اما هرگز جایگزین روش علمی نمی‌شوند. علم راستین به شواهدی نیاز دارد که از تحقیق و آزمایش حاصل شده باشد. تجربیات شخصی نیز گرچه می‌توانند قانع کننده باشند اما جای مطالعات علمی را نمی‌گیرند. علم برای اثبات ادعاها به آزمایش‌ها و داده‌های کنترل شده نیاز دارد. تجربیات شخصی اگرچه قابل تأمل است اما با استانداردهای علمی مطابقت ندارد (زیرا این تجربیات می‌تواند تحت تأثیر متغیرهای تصادفی یا حتی سوگیری حاصل شده باشد).

زبان پیچیده فنی اما مبهم

ادعاهای شبه‌علمی اغلب از زبان پیچیده و فنی برای تحت تأثیر قرار دادن مردم استفاده می‌کنند. ادبیات شبه‌علمی ممکن است علمی به نظر برسد، اما اغلب فاقد معنا یا هدفی روشن است. علم واقعی هم ممکن است پیچیده باشد، اما مفاهیم را به وضوح شرح می‌دهد تا بتوان آنها را آزمایش و درک کرد.

برای مثال این عبارت که «دستگاه ما میدان‌هایی کوانتومی تولید می‌کند که با انرژی زیستی محیط هماهنگ است»، ممکن است تأثیرگذار به نظر برسد. با این حال از ترکیب عباراتی مانند «میدان‌های کوانتومی» و «انرژی زیستی محیط» معنای خاصی نمی‌توان استنباط کرد. ادبیات علمی حتی در هنگام بحث در مورد موضوعات پیچیده معمولاً واضح و سرراست است.

عدم پیشرفت یا تغییر

علم همیشه در حال تغییر و پیشرفت و تکامل است. اکتشافات جدید منجر به تغییر در نظریه‌های علمی می‌شود. از سوی دیگر شبه‌علم تمایل دارد در طول زمان ثابت بماند. گزاره‌های شبه‌علمی هنگامی که شواهد جدید ظاهر می‌شود، تکامل نمی‌یابد و خود را تطبیق نمی‌دهد. در عوض بر ایده‌های منسوخ‌شده  پافشاری می‌کند و دانش جدید را نادیده می‌گیرد.

به عنوان مثال دانش علمی در مورد جهان در طول قرن گذشته بسیار تغییر کرد و ما با فناوری‌های جدید درک عمیق تری از کیهان پیدا کردیم. با این حال نظریات شبه‌علمی با اینکه اشتباه بودن عقاید پیشین ثابت شده است، تمایلی به تغییر دیدگاه‌های خود ندارند و به باورهای قدیمی خود (از جمله زمین‌تخت‌گرایی) وفادارانه پایبند هستند.

ادعای سرکوب شدن توسط دانشمندان

مروجان شبه‌علمی اغلب ادعا می‌کنند که توسط جامعه علمی سرکوب شده اند یا درک نمی‌شوند. این ذهنیت که «ما در برابر آنها هستیم» به نوعی دوقطبی کاذب به وجود می‌آورد و خرافه گرایان را جذب می‌کند. در این فضای پرابهام اهالی شبه‌علم می‌گویند ایده‌هایشان انقلابی است، اما توسط جریان اصلی رد می‌شود!  

در حقیقت یک فرضیه هنگامی توسط دانشمندان رد می‌شود که شواهد مناسبی در تأیید آن وجود نداشته باشد. اگر ایده‌ای واقعاً معتبر باشد، علم بدون توجه به اینکه منشأ مطالعات کجاست و محققانش چه کسانی هستند، آن را آزمایش می‌کند و (اگر صحیح باشد) می‌پذیرد.

استفاده از تئوری‌های توطئه

اهالی شبه‌علم گاهی برای توضیح اینکه چرا ایده‌هایشان پذیرفته نمی‌شود، بر تئوری توطئه تکیه می‌کنند. احتمالاً اینجا و آنجا زیاد شنیده اید که  دولت یا نهادهای اصلی «حقیقت» را پنهان می‌کنند. این تاکتیک برای جذب و به دست آوردن پیروانی به کار می‌رود که به علم متعارف بی‌اعتماد هستند. به عنوان مثال برخی از درمانگران سنتی پزشکی ادعا می‌کنند که شرکت‌های دارویی عمداً درمان‌های طبیعی را برای کسب درآمد بیشتر پنهان می‌کنند!

یک ادعای شبه‌علمی سعی می‌کند علمی به نظر برسد اما فاقد عناصر علم راستین است. تشخیص جنبه‌های مختلف شبه‌علم کمک می‌کند تا تفاوت بین اکتشافات علمی واقعی و ادعاهای بی‌پایه و اساس را درک کنیم.