خبرنگاری هنر گفتگو است/ ضرورت حمایت از حقوق خبرنگاران

به گزارش خبرنگار گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، امروز «17» مرداد به نام خبرنگار ثبت شده است و هر سال هرکس در هرجا و هر جایگاهی که هست حداقل یک روز به مدح کسانی می‌پردازد که مدام در گرمگاه حادثه ایستاده‌اند.

به همین بهانه چرخی در بخش‌های مختلف رسانه‌ها و خبرگزاری‌های اصلی کشور زدم تا ببینم، نویسنده‌ها و پژوهشگران مختلف درباره این روز و «حرفه؛ خبرنگار» چه گفته و نوشته‌اند.

طبق معمول، بخش اصلی مطالب منتشر شده درباره روز خبرنگار، پیام مدیران عرصه‌های مختلف بود که به مناسبت این روز منتشر شده‌اند. البته به روال سال‌های پیش در این روز یادداشت‌های از خبرنگاران مختلف نیز درباره سختی‌ها و مصائب کار خبرنگاری منتشر شده است، مطالبی که عموما پشت اخبار نشست‌های مختلف مدیران و معاونت ها (به مناسبت روزخبرنگار) گم می‌شوند و کمتر در مرکز توجه قرار می‌گیرند. 

از این گزارش‌ها و یادداشت‌های خبری که عبور کنیم تعداد مقالات و پژوهش‌هایی که درباره حرفه خبرنگاری انجام شده بسیار معدود و کم است. در نهایت آنچه می‌توان یافت تعدادی دل نوشته و یادداشت و اظهار نظر معمولی است. 

* ضرورت حمایت از حقوق خبرنگاران

از آخرین پژوهشی که مرکز پژوهش‌های مجلس درباره حرفه خبرنگاری منتشر کرده بیش از دو دهه می گذرد، مرکز پژوهش‌ها، سال 1385 در دومین شماره از سلسله گزارش‌های خود پیرامون طرح تاسیس خبرگزاری‌های غیردولتی، بر ضرورت حمایت از حقوق خبرنگاران در کشور تاکید کرد و افزود: وقایع فراوانی در طول جنگ و حوادث و بحران‌های پس از آن نشان داده‌اند که خبرنگاران، اغلب در کنار قربانیان اصلی حوادث جان باخته‌اند که اسارت و شهادت خبرنگاران ایرانی در عراق و افغانستان و سقوط هواپیمای حامل خبرنگاران در شهرک توحید نمونه‌هایی از این گونه حوادث هستند و با وجود این مخاطرات، در اغلب موارد شئونات حرفه‌ای این قشر در روند پیگری و جست‌وجوی اخبار از سوی افراد و سازمان‌ها نادیده انگاشته می‌شود.

این گزارش می‌افزاید: به رغم نص صریح تبصره ۴ ماده ۹ قانون مطبوعات در مورد مسئول و جوابگوبودن صاحب امتیاز و مدیر مسئول در قبال تمامی مطالبی که در نشریه به چاپ می‌رسند، مع‌الوصف در مرحله عمل همواره مدیران از تعرض مصون می‌مانند و تنها خبرنگاران و روزنامه‌نگاران هستند که پاداش کنجکاوی خود را با بازداشت و زندانی شدن دریافت می‌کنند ضمن این که در مواردی نیز خبرنگاران به خاطر تهیه اخبار و گزارش‌ها، آن هم پس از چاپ مطلب از سوی مدیران وسایل ارتباط جمعی مواخذه شده، تحت فشار قرار گرفته، تنزیل درجه یافته و حتی بعضا از تحریریه اخراج و به بخش‌های اداری نشریات منتقل شده‌اند.

در بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهش‌ها، همه مشکلات حرفه خبرنگاری ناشی از خلاء قانونی ذکر شده و آمده است: خلاء قانونی در مورد حمایت از خبرنگاران سبب شده که این افراد هیچ مصونیت حمایتی برای خود و خانواده‌شان نداشته باشند و همین امر باعث شده است که حرفه خبرنگاری علی‌رغم مزیت‌های فراوان سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی، کمتر به عنوان یک حرفه مستقل مورد رغبت و استقبال جوانان قرار گیرد.

مرکز پژوهش‌ها سپس با اشاره به عدم توجه به حقوق خبرنگاران در قوانین مطبوعاتی ایران متذکر شد که در این قوانین تاکنون هیچ‌گاه نقش و جایگاه خبرنگاران به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است در حالی که نظیر حرفه‌هایی، چون امداد، پزشکی و وکالت از طریق سازمان‌های ویژه یا تدوین قوانینی می‌توان اسباب حمایت از حرفه‌خبرنگاری را نیز فراهم آورد.

این گزارش همچنین تصریح کرد که از منظر حرفه‌ای، اغلب روزنامه‌نگاران یک خبرنگار با تجربه هستند و از همین رو طرح مسائل مربوط به حقوق خبرنگاران به طور ناگزیری در بردارنده حقوق روزنامه نگاران است.
مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین در پایان گزارش خود بر ضرورت ارائه تعریف حقوقی از عنوان خبرنگار تاکید کرد و راهبرد‌های پیشنهادی خود در این زمینه را ارائه داده است.

* خبرنگاری درهم‌آمیختگی «عقل و عشق»

در بین تمامی اخبار و موضوعاتی که درباره روز خبرنگار و حرفه خبرنگاری منتشر شده است؛ مطلبی از هادی خانیکی (روزنامه‌نگار، کارشناس رسانه و استاد رشتهٔ ارتباطات) با عنوان «خبرنگار تفهمی» نظرم را جلب کرد. با اینکه حدود یک دهه از انتشار این متن می‌گذرد ولی ایده‌های مطرح شده در آن همچنان تازه و خواندنی است. 

خانیکی در تعریف خبرنگاری می‌نویسد: «خبرنگار» نام و حرفه‌ای خاص است، برای نقش و مسئولیتی عام که دامنه‌هایش را ساعت کار و طرح طبقه‌بندی مشاغل و حتی ستون و صفحه ارائه آثار به‌درستی نشان نمی‌دهد. خبرنگاری درهم‌آمیختگی «عقل و عشق» و به تعبیر عارفانه «زبان حال» است که اگر درست فهمیده شود و بجا به کار آید، فراتر از زبان قیل‌وقال کارآمدی دارد.  خبرنگاری از این نظر فقط فن نیست، نوعی فهم است و شاید این وجه دوم، مهم‌تر از وجه نخست هم باشد.

در ادامه خانکی با پیش کشیدن ایده «خبرنگار تفهمی» می‌نویسد: این نوع خبرنگاری، آموختن و انباشتن مدام دانش، مهارت و تجربه برای ورود به دنیاهایی متفاوت و درهم‌ تنیده است که توقف سریع و ساده در آنها راه به جایی نمی‌برد.  «خبرنگاری تفهمی»، گشودن منظر درست در دیدن و معبر درست در شنیدن است. به این معنا، آن‌که «خبرنگاری» نمی‌فهمد و «خبرنگاری» نمی‌داند، در دیدن، شنیدن، گفتن و نوشتن آنچه در پیرامونش می‌گذرد، ناتوان است. 

در نهایت اینکه این استاد ارتباطات با اشاره به اینکه خبرنگاری هنر گفت‌وگو است می‌نویسد: سرآغاز این هنر، به گفته سقراط آگاهی از جهل خویش است. 

خانیکی بر این موضوع نور می‌افکند که هر خبرنگاری باید بپذیرد که همواره بخشی از حقیقت نزد دیگری است و در گفت و گو است که افق‌های معنایی حقیقت ظهور پیدا می کند  و آشکار می‌شود؛ از نظر خانکی ادعای مالکیت مطلق بر حقیقت نه نسبتی با گفت‌وگو دارد و نه کار خبرنگاری را ممکن می‌کند آن‌که راه کسب و نشر خبر را فقط در جست‌وجو برای تأیید پیش‌فرض‌ها و تصورهای قالبی خود می‌داند، فرسنگ‌ها از مقصد خبرنگاری دور شده است. 

خانیکی توضیح می‌دهد که برای دیدن این واقعیت، نیازی به بحث‌های طولانی نیست، مشاهدات ملموس، کفایت دارد؛ دنیاهای فروبسته‌ای که هر روز بر پایه عیارها و معیارهای منازعه سیاسی به وسیله برخی نهادها در رسانه‌ها خلق می‌شوند و همه حقایق و وقایع پیرامون ما را در دهلیزها و دالان‌های تاریک منفعت‌های جناحی خود پنهان می‌کنند، چه نسبتی با جهان گشوده گفت‌وگو دارند؟

در ادامه این یادداشت این استاد دانشگاه با پیش کشیدن نسبت خبرنگاری و اخلاق می‌نویسد: «خبرنگاری تفهمی» البته جدا از اقتضائات اخلاق و مسئولیت حرفه‌ای نیست. بی‌لنگر اخلاق نمی‌توان در دریای ناآرام و بی‌پایان خبر پیش رفت.  زیستن در دنیای بی‌مرز خبر که حریم خصوصی و عمومی ندارد، تنها با فهم مرزهای اخلاق و حقوق ممکن می‌شود. 

خانیکی درپایان یادداشت با تاکید بر بازخوانی و بازآفرینی موازین حقوقی و اخلاقی درباره حرفه خبرنگاری می‌نویسد: باید مبانی و موازین حقوقی و اخلاقی را امروز درباره خبرنگاران و خبرنگاری یا از زاویه کار و حرفه خبرنگاران و خبرنگاری دوباره بازخواند و بازآفرید. 

در نهایت اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد حرفه خبرنگاری بیش از پیش نیازمند مطالعات و پژوهش‌های کمی و کیفی است تا بل با کمک آن موقعیت این حرفه تخصصی و سخت، به درستی شناسایی شود. بی‌شک در این بین مطالعات پژوهشی می‌تواند منجر به تدوین قوانینی شود که اسباب حمایت از حرفه خبرنگاری را بیش از پیش فراهم آورد.