سازمان انتقال خون ایران پنجاه‌‌ساله شد/ سیر تکامل انتقال خون در کشور

خبرگزاری علم و فناوری آنا- فریدون علاء، بنیان‌گذار سازمان انتقال خون ایران؛ در طول جنگ جهانى اول (١٩١٤-١٩٠٨) استفاده از تزريق خون براى نجات زندگى فقط در مواقع اضطرارى و از طريق انتقال خون رگ به رگ بين دهنده و گيرنده انجام‌پذیر بود؛ زيرا خون به‌سرعت لخته می‌شد و امکان ذخیره خون وجود نداشت.

سال ١٩٤٣ در طول جنگ جهانى دوم استفاده از محلول‌های سديم سيترات از لخته شدن خون اهدايي مانع شد و با اضافه كردن دكستروز به‌منظور تغذيه سلول‌های خونی، امكان نگهدارى و ذخيره واحدهاى خون در يخچال براى ٢١ روز فراهم شد. درواقع در طول جنگ جهانى دوم بود كه علم انتقال خون پيشرفت چشمگيرى پيدا كرد و پایه خدمات مدرن در حوزه طب انتقال خون شكل گرفت.

پيشگامان بزرگ انتقال خون عمدتاً در اروپا مسئول پایه‌گذار مراكز نمونه‌ای بودند كه به‌عنوان الگو براى بقيه جهان خدمت كردند. سال‌های بعد شاهد نقش ايالت متحده امريكا با ابداع صنعت پالايش و تبدیل پلاسماى انسانى به داروهاى حياتى و پايدار مانند آلبومين، ايموگلو بولين و عوامل متراكم ضد هموفيليك بودیم. این مهم نتیجه تلاش ادوين كوهن (١٨٩٢-١٩٥٣) در دانشگاه هاروارد بود که در سال ١٩٤٠ به ثمر رسید و بعدها به يك صنعت جهانى چند میلیارد دلارى تبديل شد.

پيشرفت ‏موازى ديگرى در دهه ١٩٤٠ در اين زمينه رخ داد و آن استفاده جداگانه از مشتقات سلولى خون‌های اهدایی بود. نتیجه اين نوآورى معرفى کیسه‌های پلى وينيل چندگانه برای خون‌گیری به‌جای بطری‌های شیشه‌ای شد که امكان جداسازى سلول‌های مختلف خون کامل یعنی گلبول سرخ متراكم براى کم‌خونی يا در موقع جراحى، پلاكت متراكم براى درمان خونریزی‌های ناشى از كمبود پلاكت و گویچه‌های سفيد براى برخى نقص‌های ايمنى و سرطان‌ها و بالاخره پلاسماى خام براى تهيه مشتقات را در يك سيستم بسته و استريل فراهم کرد.

در ایران نیز سال ١٣٥٣ هجری شمسی (١٩٧٤ ميلادى) يک سازمان ملى و دولتى براى جلب افراد سالم جامعه كه داوطلبانه و به‌رایگان خون خود را برای درمان بيماران نيازمند اهدا بكنند، پایه‌گذارى شد؛ این سازمان علاوه بر جمع‌آوری خون‌های اهدایى، مسئول آزمايش دقيق، غربالگرى، جداسازى مشتقات خون و بالاخره توزيع اين واحدهاى خون به بیمارستان‌ها بود.

سازمان ملی انتقال خون در ابتدا به‌عنوان یک‌نهاد رسمى بر اساس قانون واحده از مجلس شوراى ملى تأسیس شد و در ابتدا به‌عنوان يك موسسه مستقل از طريق شوراى عالى اداره می‌شد اما در سال ١٣٦٠ زیرمجموعه‌ای از وزارت بهداری وقت قرار گرفت.

البته خدمات اضطرارى بسيار ابتدایى انتقال خون در ايران به مدت سه دهه قبل از تأسیس سازمان ملى انتقال خون ايران در سال ١٣٥٣ برمی‌گردد، سال‌هایی که بدون استثناء، خون موردنیاز چه در بیمارستان‌های خصوصى و چه در بیمارستان‌های دولتى و دانشگاهى از طريق دلالان بدنام تهيه می‌شد.

فروشندگان خون حرفه‌ای از فقيرترين اقشار جامعه كه دچار کم‌خونی، سوءتغذیه و بيمارى كبدى بودند و یا اعتياد به مواد مخدر داشتند، سوءاستفاده می‌کردند اين وضعيت در مورد شيروخورشيد سرخ؛ شاخه ايرانى صليب سرخ بین‌المللی كه اكنون به جمعيت هلال‌احمر معروف است، نيز صادق بود. حتى بیمارستان‌های نظامى به‌صورت غیررسمی به سربازان براى اهداى خون با دادن ٧٢ ساعت مرخصى رشوه می‌دادند. البته ناگفته نماند كه حجم خون تهیه‌شده به‌وسیله اين دو سازمان نسبتاً ناچيز بود.

گذشته از منابع شرم‌آور و خطرناك خون مورداستفاده در بیمارستان‌ها، نارسايي و عقب‌افتادگی فنّاوری آزمایشگاه‌های بيمارستانى ايجاب می‌کرد كه تغييرات و پیشرفت‌های بنيادى در كيفيت و كميت خدمات خون‌رسانی رخ بدهد.

رفع اين نواقص در طول مدت بسيار كوتاهى و برقرارى بالاترين معيارهاى علم مدرن و مقیاس‌های اخلاقى در سازمان ملی انتقال خون باعث شد كه براى اولين بار در ايران خون سالم و قابل‌اعتماد در اختيار جراحان و پزشكان قرار بگيرد. ولى مهم‌ترین موفقيت اين سازمان نو پا تغيير دادن تفكر و رفتار جامعه بود، يعنى رايج كردن اهداى خون داوطلبانه تمام اقشار جامعه و اين درواقع يك نوع انقلاب اجتماعى به‌حساب می‌آمد.

موفقيت سازمان انتقال خون ايران در پايتخت مقدمه‌ای بود براى تأسیس مراكز منطقه‌ای مشابهى در سراسر كشور كه از مركز مادر الگوبرداری كردند تا از این طریق خون داوطلبان سالم كه به‌وسیله بالاترين استانداردهاى علمى و كيفى تهيه می‌شد در اختيار بیمارستان‌های استان‌ها و شهرستان‌ها قرار بگيرد.

همچنين مهم بود كه فعالیت‌های اين سازمان تنها به‌عنوان نوعى سوپرمارکت براى تهيه محصولات خونى محدود نشود؛ بنابراین از ابتدا بر پژوهش، آموزش و توسعه تأکید شد و خدمات سازمان انتقال خون ابتكار خدمات علمى و بالينى مرتبط مانند ایمنی‌شناسی پيوند اعضاء، ایمنی‌شناسی بالينى و سرولوژى زمان باردارى كه قبلاً در دسترس پزشكان و پژوهشگران نبود، شد. به‌علاوه برنامه آموزشى جراحان و متخصصين بيهوشى كه مصرف‌کنندگان عمده خون و فرآورده‌های آن هستند، به اجرا درآمد.