نگاهی به «طراشعر و تغییر مدرنیته در کالیگرافی»

به گزارش گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، وقتی از خط حرف می‌زنیم، نگارش را مورد توجه قرار می‌دهیم. در واقعیت، کتابت، پدیده‌ای است که به انسان برای رساندن معنی کمک می‌کند و از قواعد خاصی پیروی می‌کند. کالیگرافی یا خوشنویسی یکی از انواع هنر است که پس از به وجود آمدن خط وارد دنیای ما شد و آن را دگرگون کرد. در حقیقت واژه‌ کالیگرافی به‌معنای «هنر زیبانویسی» است. این واژه ریشه‌ یونانی دارد و از دو بخش کالوس به معنی زیبا و گرافاین به معنی «نوشتن» تشکیل شده است.

واژه‌ کالیگرافی به دانش درست‌نویسی شکل کلمات نیز گفته می‌شود که نوعی هنر بصری است و با نوشتار در ارتباط است. حروف و کلمات در کالیگرافی به کمک ابزار‌های سر پهن (قلم‌نی) یا قلم‌مو به شکلی هنرمندانه روی کاغذ می‌آیند. به بیان دیگر، کالیگرافی هنر نوشتن حروف و کلمات، به‌شیوه‌ای ابرازگرا، هماهنگ و ماهرانه است. کالیگرافی مدرن طیف وسیعی از شکل‌های نوشتاری را در برمی‌گیرد. این طیف از خط‌نوشته‌های کاربردی تا طراحی‌های هنری را که بعضاً کلمات در آنها خوانا نیستند را در برمی‌گیرد.

کالیگرافی کلاسیک از تایپوگرافی و دست‌خط غیر کلاسیک متفاوت است، اما می‌تواند همه‌ اینها را شامل شود. بسیاری اولین کالیگرافی را متعلق به چینی‌ها می‌دانند و بسیاری دیگر معتقدند که رومی‌ها مخترع این سبک نوشتاری بوده‌اند. ولی «امین افضل‌پور» با «طراشعر» ثابت کرد که متن طراشعر را می‌شود با هر نوع سبک خوشنویسی نوشت یا به‌عبارتی کالیگرافی کرد، اما همان حرف که تصویر را نشان می‌دهد، تأثیر زیباشناسی بر کل خوشنویسی دارد. اما زیبانگاری یا به اصطلاحی خوشنویسی در طراشعر که بخواهیم به‌ صورت تخصصی بحث کنیم، «حرفوگرافی» نامیده می‌شود که بر نوع اندیشه تأثیر می‌گذارد.

در واقع وقتی از گرافی حرف می‌زنیم، از فرایندی از گذشته‌ها سخن می‌گوییم که با استفاده از فن چاپ نوشته و متون مکتوب از طریق استفاده از حروف چاپی فلزی برجسته دانسته که حرف به جوهر آغشته شده و با روشی که به فرآیند چاپ به‌وسیله‌ی مهر و استامپ شباهت بسیاری دارد. در عصر الکترونیک (تایپوگرافی) انتقال و مبادله‌ی اطلاعات عدد و الفبایی را از طریق ابزار‌های متنوع شامل چاپ، انتقال تصویری یا ویدیوئی، نمایش، کامپیوتر و علائم الکتریکی در بر می‌گیرد؛ تایپوگرافی رابطه‌ بصری پیچیده‌ مقیاس و فضا را شامل می‌شود، حروف به‌ صورت کلمات با هم ترکیب می‌شوند تا جمله‌ها، بند‌ها (پاراگراف‌ها) ستون‌ها را تشکیل دهند، روابط فضای ملموس برای زیبا و خوانا بودن آنها بسیار ضروری و حیاتی است. طرح از طریق دادنِ نقش‌های معین به دستگاه‌ها، اطلاعات تایپوگرافی را می‌سازد و خوانده با درک غریزی این عملکرد‌ها به مفاهیم نزدیک به آنها دست می‌یابد.

اما حرفوگرافی در طراشعر یک حرف در یک کلمه طراحی می‌شود و طرح از طریق معنی و درک ذهنی به مفهوم می‌رسد؛ در واقع افضل‌پور تحول خوشنویسی را پشت سر گذاشته و ظرفیت بصری نوشتاری را در طراشعر افزایش داده تا به یک حرف خلاصه شود و در مرحله‌ بعد، ظرفیت ذهنی برای درک بصری، بسیار بالا برده، شکل حرف، ابداع طرحی که نوعی ویترین و نمایانگر فضا و روحیه مطلب که شاعر به آن توجه می‌کند.

از سوی دیگر هدف اصلی حرفوگرافی در طراشعر، سرعت بخشیدن نجومی هرچه سریع‌تر متن به ذهن است. حرف، شکل نوشتاری را درهم می‌ریزد و ارزش بصری را از جهت متن و بیان ارتفاع می‌دهد مفهوم جدیدی را به‌وجود می‌آورد، شاید به‌دلیل این‌که حروف چاپی فارسی به اندازه‌ی کافی دارای تنوع و قلم و کاراکتر نیست اهمیت هماهنگی شکل و حرف با موضوع در جامعه ما به‌درستی شناخته نشده و کمتر کسی به این نکته توجه کرده است. ولی غالب طراشعر این موضوع را به‌درستی شناخته و شکل حرف، هماهنگی بیشتری با تصویر و محتوا دارد.

حرفوگرافی در طراشعر فقط طراحی حروف با مفهوم نیست که باید ظرفیت حرف فارسی را بدانیم. حرف فارسی به‌خاطر فرمی که دارد برخلاف حروف لاتین اگر فواصل بین حروف برداشته شود، به‌هم نزدیک شود، خوانایی خود را از دست نداده و می‌توان فرم خاصی از ترکیب فونت‌ها و تصویر را به‌دست آورد.

باید به این نکته توجه داشت که در الفبا، حرف به‌عنوان نماد‌هایی که عهده‌دار بارِ فرهنگی و عاطفی هستند چیزی فراتر از نمایش الفبایی حروف دانست. یک اثر حرفوگرافی در طراشعر جهت ارسال هرچه مؤثرتر پیام، برقراری ارتباط لازم، ایجاد تفهیمی و تفاهیم نفوذ بیشتر نسبت به نوشتار عادی به‌واسطه‌ی تلاش گرافیکی است، صورت حرف و قواعد دال بر تناسب، چگونگی اتصال و هماهنگی بین متن، تصویر و ذهن، همگی قابل تحوّل است. در واقع ما حساسیت خیلی بیشتری به نوشته می‌دهیم؛ کشف و تشخیص جنبه‌های خلاق کاربردی حروف (تلاش برای طراحی و ابداع شیوه‌های جدید نگارشی) کمک به درک هرچه بهتر و بیشتر مفاهیم نوشته و غنی و مؤثر کردن آن کمک به جایگزینی نوشتاری و موضوع در ذهن و خاطره‌ی مخاطب، عینی و محسوب کردن نوشته، آسان و قابل دسترسی کردن موضوع و برانگیزی کنجکاوی مخاطب در جهت درک ظرفیت‌های بصری نوشتاری و سوق دادن قوّه‌ی تخیّل مخاطب فراسوی موضوع نوشتاری است.

تایپوگرافی که ما در طراشعر با محدود کردن، حرفوگرافی می‌نامیم، در ابتدا بر عملکرد خوانده شدن استوار است، در مرحله‌ی بعد به بنیان دیگری به‌نام «زیباشناسی» نیز تکیه دارد. این موضوع را با نگاهی گذرا به تاریخ خط در تمام زبان‌ها می‌توان درک کرد. آنچه که در طراحی حروف امروز در مبحث زیباشناسی مهم است شمایل کاراکتر "حرف" است که باید از نظر بصری حامل پیام مفهوم اصلی باشد؛ یعنی هر کسی با هر زبانی درک کند که این حرف در کنار کلمات دیگر حامل پیام مفهومی خشک، جدّی، شوخ، طنّاز، آموزشی، علمی، پیرو مد روز، سنت‌گرا و کلاسیک هستند. 

در واقع به جرأت می‌توان گفت طراشعر علاوه بر متن، مفهوم زیباشناسی خلق می‌کند که با مفهوم دیگر اجتماعی در ارتباط عمیقی است؛ این ارتباط را می‌توان به این‌گونه تفسیر کرد که خط با مدرنیته جامعه پیوند مستقیم خورده است.