نقش یادمان‌ها و عناصر نمادین در شهر

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ نشانه‌شناسی از دانش‌های نوینی است که اخیرا به حیطه پژوهش‌ها وارد گردیده است. در شهرسازی نیز استفاده از این دانش، کم و بیش باب گردیده است؛ زیرا نشانه شناسی  می‌تواند به‌عنوان ابزاری کارآمد جهت تولید داده‌های کیفی از شهر‌ها بپردازد.

محمد مهدی زبرجدیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان) در مقاله ای با عنوان «نقش یادمان‌های معماری و عناصر آن در تعریف مفاهیم ارزشی در شهر اسلامی(ارائه مدل پیشنهادی برای شهر شیعی قم)» به نشانه‌شناسی موضوعاتی چون هویت، نسبت هویت با مکان، اصول لازم برای مکان با معنا و دارای هویت، فضای شهری و فرهنگ، نماد در تعیین هویت، اهمیت هنر در طراحی شهری، اهمیت نمادها در فضای شهری و... شهر قم پرداخته است.

* اهمیت نماد‌ها و یادمان‌های شهری

از دیدگاه نویسنده این پژوهش؛ درمباحث شهری، نماد‌ها و یادمان‌های شهری، بنا‌هایی مهم از لحاظ طراحی و معماری محسوب می‌شوند که در محدوده شهر و در حیطه یک تجربه قراردادی مابین شهروندان، معناگذاری می‌شوند. به نحوی که گاه حتی از خود شهر پر اهمیت‌تر جلوه می‌نمایند، زیرا بیانگر هویت، شخصیت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند و درخوانش شهروندان از شهر و محیط زیستی‌شان تأثیرمستقیم برجای می‌گذارند.

در این پژوهش به این موضوع شاره شده است که از نظر اجتماعی شهر‌ها مکان‌های مناسبی برای شکل‌گیری نهاد‌های اجتماعی و پاسداری از ارزش‌های انسانی و هویت‌های ملی و محلی هستند؛ و آنچه در این بین از وظایف طراحان محسوب می‌گردد، تبلور خصوصیات و ارزش‌هایی است که از مجموعه فرهنگ‌های مختلف یک شهر برخاسته است.

به زعم زبرجدیان در غیر این‌صورت سبک‌های بی‌اساس و فضا‌ها و بنا‌های متکی برتولید انبوه و فرهنگ بی‌هویت جهانی، غالب شده و حس اعتماد به نفس و هویت شهری را به کلی از بین خواهد برد.

* نقش معماری در هویت‌بخشی شهر‌

این پژوهشگر توضیح می‌دهد که هر یک از این مصنوعات بشری جدا از ساختار‌های فرمی و مواد و مصالح خود، درصدد اظهار پاره‌ای از تفکرات می‌باشند که یادآور ماجرا‌ها و رویداد‌های مهم آن شهر است.

عناصر مهم هویت بخشی شهر‌ها نماد‌ها هستند که به صورت شناسنامه‌ای گویا از گذشته و حال شهر، نقش اصلی در معرفی آن به مخاطب دارند

در این پژوهش آمده است هویت و شکل شهر معقوله‌های متفاوتی هستند و زمانی معنا پیدا می‌کنند که شاخص‌های خاص شهر نمود یابند. شاخص‌هایی که ریشه در مکان و زمان دارند و با سنت، عقاید و به طور کلی با دانش و فرهنگ آن جامعه پیوسته‌اند.

در ادامه این پژوهش آمده است که همین موضوع باعث شده که امروزه شهر‌های زیادی که به ظاهر زیبا محسوب می‌شوند از عناصر هویتی تهی باشند.

این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که از جمله عناصر مهم هویت بخشی شهر‌ها نماد‌ها هستند که به صورت شناسنامه‌ای گویا از گذشته و حال شهر، نقش اصلی در معرفی آن به مخاطب دارند.

اما آنچه حائز اهمیت می‌باشد این است که معماری تنها به لحاظ فرمی و حتی عملکردی مورد توجه نیست، بلکه نقش معماری درتداعی معانی و مفاهیم نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. هر چند این بحث تنها به بررسی ارزش‌های زیبایی شناسی فرمی محدود نبوده و در سطوح معنایی بالاتری مطرح و موضوع انتقال مفاهیم و تداعی معانی، چون الهی بودن و غائی بودن، دین و مذهب، اعتقادات و ارزش‌های یک قوم و ملت و از این دست را نیز دربر می‌گیرد.

* مقصود از فضای شهری

دراین مقاله به این مهم اشاره شده است که در حال حاضر وضعیت تراکم ساختمان‌ها در شهرها اغلب نامناسب است. پیداست مقصود از فضای شهری عنصری است لاینفک از ساختار فضایی شهر و از دو جز اصلی میدان و خیابان تشکیل می‌شود.

این پژوهش بیان می‌کند که فضایی که از فعالیت‌ها و بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، تجاری، اداری و مانند آن در ترکیب با هم، به‌صورتی آراسته، هماهنگ، واجد نظم و بالطبع با ارزش‌های بصری شکل گرفته است.

به زعم این پژوهشگر درمباحث شهری، نمادهای شهری یا همان یادمان‌های شهری، بناها یا نشانه‌هایی مهم از لحاظ طراحی و معماری محسوب می‌شوند که در محدوده شهر و در حیطه یک تجربه قراردادی مابین شهروندان، معناگذاری می‌شوند. به نحوی که گاه حتی از خود شهر پر اهمیت‌تر جلوه می‌نمایند. زیرا بیانگر هویت، شخصیت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند و درخوانش شهروندان از شهر و محیط زیستی‌شان تأثیر مستقیم برجای می‌گذارند.

* ارتباط شهرها با شکل‌گیری نهادهای اجتماعی

زبرجدیان ادامه می‌دهد که از نظر اجتماعی شهرها مکان‌های مناسبی برای شکل‌گیری نهادهای اجتماعی و پاسداری از ارزش‌های انسانی و هویت‌های ملی و محلی هستند. و آنچه در این بین از وظایف طراحان محسوب می‌گردد، تبلور خصوصیات و ارزش‌هایی است که از مجموعه فرهنگ‌های مختلف یک شهر برخاسته است. در غیر اینصورت سبک‌های بی‌اساس و فضاها و بناهای متکی برتولید انبوه و فرهنگ بی‌هویت جهانی غالب شده و حس اعتماد به نفس و هویت شهری را به کلی از بین خواهد برد.

این پژوهشگر توضیح می‌دهد که نمادها از جمله عناصر مهم در هویت بخشی به شهرها هستند که گذشته و حال شهر را به مخاطب معرفی می‌کنند. از آنجا که نمادها و یادمان‌های شهری بیانگر هویت، شخصیت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند، زیرا بررسی و مطالعه در خصوص این نمادها نشان می‌دهد که، بنیان این نوع بناها بر پایه مفاهیم، سنت‌ها، فرهنگ، هویت، و تاریخ شهر استوار شده است.

برای ساخت و ایجاد یک عنصر جدید، آنچه بیش از پیش ضروری می‌نماید، از بین بردن فاصله‌های ادراکی است

در این پژوهش آمده است که در اصل هر یک از این مصنوعات بشری جدا از ساختارهای فرمی و مواد و مصالح خود، درصدد اظهار پاره‌ای از تفکرات می‌باشند که یادآور ماجراها و رویدادهای مهم آن شهر است. «گرس» عنوان می‌کند هر واحد در پیوند با واحدی دیگر می‌تواند یک کل جدید را ایجاد نماید.

* نمایش ارزش‌های مقدس در شهر

این پژوهشگر توضیح می‌دهد که برای ساخت و ایجاد یک عنصر جدید، آنچه بیش از پیش ضروری می‌نماید، از بین بردن فاصله‌های ادراکی است که می‌تواند با توجه به ابعاد مختلف بستر قرارگیری یک یادمان، نظیر، روح شهرها و جوهره تاریخی و حیات مستمر آنها و یا توجه به ارزش‌های زیباشناسانه میسر گردد.

در این پژوهش به این مهم اشاره شده است که سردرگمی در تلاش‌های هنرمندان و سازندگان برای نمایش ارزش‌های مقدس مشاهده می‌شود. حیرانی و بهت سازندگان نتیجه هنر تقدس زدایی شده امروز است و از آنجا که شگفتی‌ها با گذشت زمان و تکرار عادی و کسالت‌آور می‌شود، ناچار به خلق پی‌در‌پی گونه‌ها و اشکال نو است و در این میان روح و فطرت فراموش و فدا می‌گردد. علت سرگشتگی معماری امروز ما نبودن "معنی" در معماری و واژگونی آن به‌دلیل جایگزین شدن "خود" به‌جای "خدا" است.

علت سرگشتگی معماری امروز ما نبودن "معنی" در معماری و واژگونی آن به‌دلیل جایگزین شدن "خود" به‌جای "خدا" است.

به زعم این پژوهشگر طراحی مناسب نمادها و یادمان‌ها شهری علاوه بر اینکه در بیان ارزشی و هویتی شهر موثر است می‌تواند در توسعه فرهنگی، اقتصادی و علمی شهر نقش عمده‌ای را ایفا کند. خواه یا ناخواه بازدید افراد مختلف از این عناصر همگون با رونق فرهنگی و اقتصادی و ورود سرمایه مادی و معنوی است.

* عملکرد یادمان‌ و المان‌ها در شهر

این پژوهش بیان می‌کند که المان و نمادها ممکن است فقط در یک فلکه در محدوده ترافیکی و گره‌های شهری قرار داشته باشد اما در صورتیکه طراحی بر اساس اصول و ضوابط علمی و هنری انجام گیرد تاثیر مورد نظر خود را بر اساس اصول روانشناسی در بیننده خواهد داشت. المان‌ها و یادمان‌ها در عین حال که معنا و مفهومی را درخود نهفته دارند می‌توانند عملکرد و کاربری را در کالبد خود دارا باشند.

آنچه که در این رابطه مهم است چگونگی طراحی و انتخاب مکان مناسب، استفاده از سبک و سیاق متناسب در فرم کالبد و تصمیم درست درباره‌ی عملکرد یادمان‌ها می‌باشد. عملکرد ویژگی است که باعث می‌شود تا بیننده استفاده کننده نیز باشد. مادامی که مردم برای استفاده از عملکردی به این بنا (یادمان‌ها و نمادها) رو می‌آورند غیر مستقیم افراد را به دیدن این بنا دعوت کرده‌ایم. دیدن این بنا برای طراح یعنی نایل شدن به هدف خود که این هدف تاثیرگذاری و بیان ارزش‌هاست.

این پژوهشگران در ادامه به این موضوع اشاره می‌کنند که یادمان‌ها و نماد‌ها که از موثرترین و انعطاف‌پذیرترین عناصر در طراحی شهری می‌باشند قابلیت بسیار گسترده‌ای در طراحی دارند که از نمونه‌های موثر برای شهر قم همانطور که اشاره شد بیان ارزش و هویت است. در فاز اولیه طراحی مطالعات و الزامات لازم در طراحی یادمان برای شهر قم صورت گرفته است که طراحی یادمان و نماد مناسب در فاز بعدی طراحی آماده ارائه است.

در نهایت اینکه اصول زندگی شهروندی و رعایت حقوق دیگران که در اسلام حق الناس بوده و از مهمترین دستورات دین است را با المان‌ها و نشانه‌ها در شهر آموزش داد.

این پژوهشگران در نهایت اینگونه جمع‌بندی می‌کنند که با رعایت اصول طراحی در معماری بناهای نمادین و یادمانی می‌توان ارزش‌های اسلامی جامعه را حفظ کرد و نیز آن‌ها را معرفی و تداوم داد. آفرینش هنر و زیبایی و گرایش بشر به زیبایی متعالی در فطرت انسان بوده و در ایجاد هویت فردی یا اجتماعی و نشاط جامعه تاثیر بسزایی دارد.