تحلیل نشانه‌شناختی بازنمایی اخلاق در فیلم‌های پرفروش سینمای ایران

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، سینما به واسطه ماهیت رسانه ای- هنری- صنعتی، همواره در بازنمایی امر اخلاقی نقش مهمی داشته است به گونه‌ای که می‌توان از خلال تحلیل بازنمایی اخلاق در فیلم‌های دهه‌های مختلف، تصویری از نسبت اخلاق و اجتماع را شناسایی کرد.

مبتنی بر همین رویکرد محمود فرهادی محلی (دکترای جامعه شناسی و مدرس دانشگاه) و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل نشانه شناختی بازنمایی اخلاق در فیلم‌های پرفروش سینمای ایران در سه دهه 60 تا 80»، سه دسته نظریه اصلی در این حوزه را بررسی کرده‌اند.

دسته نخست نظریاتی که به تاثیر مستقیم سینما روی اخلاق اجتماع، اشاره دارند، در دسته دوم، سینما فاقد تاثیر روی اخلاق دانسته شده است یا تاثیرات آن در حد بسیار کم و غیرمعنادار برآورد شده است.

از منظر فرهادی محلی و همکارانش در گروه سوم نیز شیوه بازنمایی اخلاق در سینما مهم‌ترین عامل در تاثیرگذاری یا عدم تاثیرگذاری آن دانسته شده است. با این وصف، این سوال را پیش کشیده‌اند که پس از انقلاب اسلامی که تایید بسیاری بر رواج امر اخلاقی داشته است، سینما چگونه به بازنمایی اخلاق پرداخته است و آیا در طول دهه‌های گذشته و با گذشت سه دهه از وقوع انقلاب و تغییرات اجتماعی – سیاسی مهم شیوه بازنمایی اخلاق ثبات داشته است یا به تاسی از این تغییرات، شیوه بازنمایی نیز تغییر پیدا کرده است.

از این رو، می‌توان گفت سوال اصلی تحقیق این است که اخلاق در آثار پرفروش سه دهه سینمای ایران چگونه بازنمایی شده است؟ تغییرات این بازنمایی در دهه‌های 60 تا 80 چه نسبتی با میدان سیاست داشته است؟

جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر همه فیلم‌های پرفروش سه دهه مورد نظر بوده است. نمونه تحقیق نیز مشتمل بر سه فیلم پرفروش از هر دهه ( در مجموع 9 فیلم پرفروش) بوده است و برای تحلیل داده‌های تحقیق، از نظریه نشانه شناسی بارت استفاده شده که بر معنای پنهان در متن و محتوای فیلم باور دارد.

همچنین در بحث روش، از روش نشانه شناسی، تحلیل همنشینی و جانشینی و رمزگذاری بهره گیری شده است. برای بررسی بهتر فیلم‌ها، آنها به زیردسته‌های مختلف تقسیم شده‌اند و کوشش شده است تا با دسته بندی آنها در زیر دسته‌ها، امکان بررسی آنها بر اساس معیارهای زیردسته‌ها فراهم آید. این مسئله سبب شده است تا ادبیات سینمایی مرتبط با هر زیردسته در تحلیل و بررسی فیلم‌های مرتبط با آن زیر دسته به کار گرفته شود و از بیان نکات غیرضروری و غیر مرتبط با گرامر سینمایی فیلم‌ها جلوگیری شود.

از این رو، با تاسی به رویکرد رولان بارت فیلسوف فرانسوی نسبت به سینما و با توجه به مقالاتی که با بهره گیری از نظریات وی در حوزه سینما نگاشته شده است، تلاش شده است تا پایه‌ای مفهومی برای تحلیل فیلم‌های سینمایی فراهم بیاید.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در قالب‌های روایی فیلم‌های مذکور، تفاوت مهمی در پرداختن به اخلاق در بین کارگردانان زن و مرد وجود داشته است به گونه‌ای که می‌توان نشانه‌های تناقض در بازنمایی هنجارهای اخلاقی را مشاهده کرد.

هر چند تشابه از منظر بازنمایی امر اخلاقی در دهه 60 بین کارگردانان زن و مرد تشابهات اساسی وجود دارد اما با گذشت زمان، شباهت‌ها جای خود را به تمایز داده است و سبب شده است که جریانی از زنان کارگردان سینمای ایران به شیوه خود و از منظری عموماً زنانه به بازنمایی امر اخلاقی بپردازند.

این شیوه بازنمایی در تحقیق حاضر به عنوان بازنمایی زنانه اخلاق معرفی شده است و نشان می‌دهد که جایگاه سنت‌ها و کلیشه‌های جنسیتی در بازنمایی اخلاق، در طول سه دهه دچار تغییرات اساسی شده است.

علاوه بر این، نه تنها در دوره‌های تاریخی مختلف، شکل بازنمایی اخلاق به گونه‌ای محسوس از اخلاق زاهدانه به سمت اخلاق مصرف گرایانه تغییر کرده است بلکه روایت و داوری نسل‌های مختلف در مورد امر اخلاقی نیز دچار تغییرات اساسی شده است.

از این منظر، هر میزان در دهه 60 بر روی اخلاق زاهدانه و پرهیزگرایانه تاکید شده است اما در دهه‌های بعدی مصرف گرایی و تاکید بر امر مصرفی جایگزین امر اخلاقی پیشین شده است.

تاکید بر انفعال شخصیت‌های اخلاقی یا شکست آنان در برآورده‌سازی امر اخلاقی در دهه‌های 70 و 80 جایگزین پیروزی‌های قهرمان اخلاقی در دهه 60 شده است.

از این حیث، شاید بتوان گفت که نه تنها در لحن بازنمایی اخلاق تغییر چشمگیری ایجاد شده است بلکه داوری در مورد امر اخلاقی نیز دگرگون شده است امر اخلاقی که در ابتدای انقلاب به شیوه‌ای موکد مورد بازنمایی رسانه‌ای مستقیم قرار گرفته بود، جای خود را به بازنمایی غیر مستقیم داده است.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که زیر پوست اجتماع، تغییرات بسیار مهمی در عرصه امر اخلاقی رخ داده است که بی‌تفاوتی نسبت به روند و آینده این تغییرات می‌تواند اثرات سهمگینی بر اجتماع برجای بگذارد.

در نهایت اینکه هنر همواره می‌تواند بازنمایی دقیقی از وضعیت اجتماعی کشور داشته باشد، و پژوهش‌هایی از این دست هم سندی هستند بر اثبات این مدعا که برای شناخت یک جامعه هنر و سینما یکی از مهم‌ترین ابزارهاست.