رابطه نظام اخلاقی دانشجویان و سرمایه اجتماعی خانواده‌ها

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، هنگامی که «سی‌رایت‌میلز» در سال ۱۹۵۹ میلادی در مقاله‌ای تحت عنوان «اخلاق دیوانسالاری» وابستگی محققان را به مؤسسات تجاری و شرکت‌های سرمایه‌داری به باد انتقاد شدید گرفت و تحقیقات آنان را «فاقد ارزش علمی» خواند، در واقع موضوع «اخلاق» در عرصه علم و پژوهش را به‌طور گسترده در معرض توجه عموم قرار داد.

در طول چند دهه اخیر، موضوع اخلاق در عرصه علم و پژوهش بیش از پیش مورد توجه اندیشمندان، سیاستمداران و عموم مردم قرار گرفته است. از مشکلات اخلاقی برآمده از فعالیت‌های علمی، تا کژرفتاری‌های اخلاقی در حوزه علم، همه در گسترش این توجه تأثیرگذار بوده‌اند. از اینرو در طی این سال‌ها «اخلاق علمی» موضوع بسیاری از تحقیقات و مطالعات بوده است.

در همین رابطه منصوره اعظم آزاده (استاد گروه جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا) و همکارانش مقاله‌ای را با عنوان «رابطه نظام اخلاقی دانشجویان و سرمایه اجتماعی خانواده‌ها» ارائه کرده‌اند که در ادامه به مرور چکیده‌ای از مهم‌ترین نکات آن می‌پردازیم.

از نظر پژوهشگران این مقاله برخی از متفکران به این باور رسیده‌اند که محیط تحقیقات علمی در بروز کژرفتاری علمی نقشی مؤثر ایفا می‌کند. بسیاری دیگر اما، قائل به تأثیر محیط علمی بر نظام اخلاقی افراد نیستند، زیرا به باور آنها انسان، اخلاق را در کودکی، در خانواده می‌آموزد و اگر فرد پیش از ورود به دانشگاه فردی اخلاق‌مدار باشد، همچنان بر آن رویه باقی می‌ماند.

در غیر این‌صورت هیچ آموزشی، نمی‌تواند از وی فردی اخلاق‌مدار بسازد. در حالیکه خانواده در دنیای مدرن، کارکرد‌های خود را تا حدود زیادی به دیگر حوزه‌ها وانهاده است، اما به همین لحاظ، جامعه ایران را از آن جوامع متمایز می‌سازد.

* مطالعه نظام اخلاقی دانشجویان

پژوهش حاضر، با در نظر گرفتن این پیش‌فرض که نظام اخلاقی دانشجویان متأثر از سرمایه اجتماعی خانواده‌هایشان است، ضمن مطالعه نظام اخلاقی دانشجویان به‌عنوان هسته اصلی هویت علمی آنان و سرمایه اجتماعی خانواده‌ها، تأثیر خانواده‌ها را بر اخلاق علمی دانشجویان مورد بررسی قرار داده است.

این پژوهش با در نظر گرفتن این پیش‌فرض که نظام اخلاقی دانشجویان متأثر از سرمایه اجتماعی خانواده‌هایشان است، ضمن مطالعه نظام اخلاقی دانشجویان به‌عنوان هسته اصلی هویت علمی آنان و سرمایه اجتماعی خانواده‌ها، تأثیر خانواده‌ها را بر اخلاق علمی دانشجویان مورد بررسی قرار داده است

بررسی‌های این پژوهش در بین ۲۵۰ تن از دانشجویان دانشگاه‌های شهر تهران انجام گرفته است. نتایج بخش پیمایش حاکی از ضعف و یا عدم پای‌بندی دانشجویان به نظام اخلاقی و هنجار‌های فراخور فرهنگ دانشگاهی مطلوب است.

مصادیق این ضعف در قالب سرقت علمی و کپی‌برداری از آثار دیگران برای ارائه کارنوشت یا مقاله به استاد، تقلب در امتحانات، غیبت‌های متعدد از کلاس‌های درس وحتی رد و بدل پیامک و وبگردی در طول جلسات کلاس، در میان نزدیک به نیمی از این دانشجویان به چشم می‌خورد. بدین‌گونه به نظر می‌رسد که ارزش‌های اخلاقی در فضای علمی کمابیش مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گیرند.

از منظر این پژوهش ارزش‌های اخلاقی را از دو دیدگاه می‌توان مطالعه کرد: دیدگاه فلسفی و دیدگاه علمی، که خود مشتمل بر دو رویکرد روانشناختی و جامعه‌شناختی است. فیلسوفان اخلاق، ارزش‌های اخلاقی را برای نوع بشر تعریف، توجیه و تبیین می‌کنند. از نظر روانشناسان، دلایل، انگیزه‌ها و مهارت‌های اخلاقی فرد، عناصر تشکیل‌دهنده نظام اخلاقی او هستند.

ازاین‌رو، به نقش جامعه و زندگی اجتماعی، یا به منزله زمینه‌ای برای اخلاقی شدن فرد و یا به‌مثابه عامل جامعه‌پذیری اخلاقی عنایت دارند. اما در آثار جامعه‌شناسان، اخلاق، عمدتاً در قالب سازوکار‌های شکل‌گیری وجدان و اخلاقیات، طی فرایند‌های اجتماعی‌شدن و درونی‌سازی، مورد توجه قرارگرفته است.

در این پژوهش آمده است: هر کنشگر اخلاقی یک نظام اخلاقی دارد که حاصل زندگی او در جهان اجتماعی است و برای تبیین نظام اخلاقی هر فرد، باید دید نقاط اتصال او با جهان اجتماعی کجاست. فرد با عضویت در جهان اجتماعی، ضمن بازتولید آن، خود نیز واجد هویتی می‌شود که هسته اصلی آن، نظام اخلاقی اوست. نظام اخلاقی هر انسان، مرکز ثقل هویت و حلقه پیوند میان نظر و عمل او است. نظام اخلاقی فرد دارای وجوه شناختی، نگرشی و توانشی و محصول ابعاد هویتی او، یعنی محصول دیالکتیک وجوه سه‌گانه ارگانیسم، من مفعولی و من فاعلی اوست.

* رابطه معنادار و مثبت بین سرمایه اجتماعی خانواده‌ها و نظام اخلاقی دانشجویان

از منظر نتایج این پژوهش فرد انسانی از مجرای خانواده، همسایه‌ها، دوستان، تعلیم و تربیت و روابط مدنی و سرانجام، فعالیت‌های اجتماعی و حرفه‌ای خود با جهان اجتماعی پیوند و از این طریق، هویت و به اقتضای آن اخلاقیات ویژه می‌یابد. ازاین‌رو می‌توان از نظام اخلاقی ویژه گروه‌ها، قشر‌ها و صنف‌های مختلف سخن به میان آورد. حوزه علم نیز، امروزه یکی ازگذرگاه‌های عمده ورود به جهان اجتماعی است که دانشجویان در امتداد آن، «هویت علمی» خود و نظام اخلاقی فراخور آن را برمی‌سازند.

امروز در جامعه ما، دانشجویان عمدتاً از طریق نهاد خانواده و نهاد علم به جهان اجتماعی راه می‌یابند. اما جامعه‌پذیری اولیه آنان در خانواده روی میدهد. نهاد خانواده در جامعه ما، محمل انتقال جهان اجتماعی، هویت و نظام اخلاقی است

امروز در جامعه ما، دانشجویان عمدتاً از طریق نهاد خانواده و نهاد علم به جهان اجتماعی راه می‌یابند. اما جامعه‌پذیری اولیه آنان در خانواده روی میدهد. نهاد خانواده در جامعه ما، محمل انتقال جهان اجتماعی، هویت و نظام اخلاقی است.

پژوهشگران این مقاله با اشاره به این موضوع که ساختار خانواده، شبکه ارتباطات و تعاملات اعضای خانواده همان «سرمایه اجتماعی» است، می‌نویسند: این سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان منبعی برای تسهیل مناسبات میان افراد خانواده تلقی کرد، فرآیند جامعه‌پذیری در بستر آن، با کمترین تنش و هزینه صورت می‌پذیرد، که به‌ویژه در شکل‌گیری هویت، هویت علمی و نظام اخلاقی در نسل آینده از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ لذا انتظار می‌رود که تفاوت‌ها و شباهت‌های میان خانواده‌ها، همسانی‌ها و ناهمسانی‌های کمی و کیفی نظام‌های اخلاقی افراد را توصیف و تبیین کند.

نتایج آزمون‌ها در این مطالعه به این انتظار پاسخ مثبت می‌دهد، زیرا حاکی از وجود رابطه معنادار و مثبت میان سرمایه اجتماعی خانواده‌ها و نظام اخلاقی دانشجویان، است.

رابطه خانواده و دانشجو، رابطه دو نهاد خانواده و آموزش است. تمشیت این رابطه به‌گونه‌ای که موجبات ارتقای هویت علمی و انتقال فراگیر ارزش‌های اخلاقی فراخور آن را به افراد فراهم آورد، می‌تواند در نهایت به ارتقای نظام اخلاقی در حوزه علم بینجامد.