کاربرد هوش مصنوعی در فعالیت‌های پژوهشی

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، در سال‌های اخیر، اصطلاح هوش مصنوعی بیش از گذشته بر سر زبان‌ها افتاده و جنبه‌های مختلفی از زندگی افراد از این فناوری تأثیر گرفته است. ورود این فناوری در فعالیت‌های پژوهشی و امور علمی، به ویژه با پدیدار شدن گپ‌افزار‌هایی مانند چت جی‌پی‌تی، باعث شده است تا برخی فرایند‌های زمان بر و خسته کننده انجام پژوهش کاهش یافته و پژوهشگران برای تمرکز روی مسائل عمیق‌تر و اساسی‌تر فرصت بیشتری داشته باشند.

با این حال، استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش چالش‌ها و خطرات خاص خود را دارد. سرقت ادبی، خطا یا سوگیری در متن، دستکاری یا تحریف سوابق علمی، مالکیت معنوی اثر تولیدی، و خطرات شغلی از جمله این موارد است.

با وجود آن که از پیدایش هوش مصنوعی و فناوری‌های مربوط به آن بیش از نیم قرن می‌گذرد، طی دو یا سـه سال اخیر و با به میدان آمدن فناوری چت جی‌پی‌تی، این اصطلاح بیشــتر بر سر زبان‌ها افتاده است.

اکنون فضای مجازی مملو از نرم افزار‌ها و فناوری‌هایی است که هرکدام با بهره گیری از وجوهی از هوش مصنوعی، محصولی را به جامعه علمی یا جامعه بهره بردار معرفی می‌کنند. محصولاتی که در انواع معمولی خود با ساده ترکردن فرایند‌ها مانند افزودن زیرنویس به فیلم‌ها یا تغییر پس زمینه عکس‌ها یا خلق ویژگی‌ها مانند تبدیل نوشته به نمادی گرافیکی، به نوعی تلاش می‌کنند تا در مسیر فعالیت‌های عادی یا ارائه نوآوری‌ها و ابداعات بشری اثرگذار باشند.

* فرصتی که هوش مصنوعی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد

به گفته محققان، این محصولات به نوبه خود باعث شده‌اند تا برخی فرایند‌های پژوهش نیز تحت تأثیر قرار گیرند و ضمن ایجاد سهولت یا تنوع در این فرایندها، برخی چالش‌ها و مسائل جانبی دیگر هم فرصت ظهور و بروز پیدا کنند. با به میان آمدن این فناوری، اکنون پژوهشگران فرصت بی همتایی برای تجزیه و تحلیل حجم عظیمی از داده‌هایی را دارند که پیشتر انجام آن‌ها به صورت دستی بسیار زمان بر و دشوار بود. دانشمندان با استفاده از این فناوری اکنون می‌توانند الگوها، همبسـتگی‌ها و واگرایی‌هایی را از میان انبوه داده‌ها به دست آورند که قبلا برای آنها متصور نبود. این موضوع سبب استقبال پژوهشگران از این فناوری شده است.

در این باره، مطالعه‌ای توسط یکی از محققان کشور از مرکز فناوری اطلاعات و اطلاع رسانی کشاورزی انجام شده است با عنوان «هوش مصنوعی و کاربردهای آن در فعالیت‌های پژوهشی» که در آن، کاربرد‌های هوش مصنوعی در فعالیت‌های پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پژوهش، فناوری هوش مصنوعی و تاریخچه آن در کنار برخی از مهم‌ترین کاربرد‌های این فناوری معرفی شده و همچنین چالش‌ها و مخاطرات اســتفاده از پدیده فوق نیز بررسی شده‌اند.

این پژوهش نشان می‌دهد، ورود فناوری هوش مصنوعی در فعالیت‌های پژوهشی و امور علمی به ویژه با پدیدار شدن چت‌بات‌هایی همچون چت جی‌پی‌تی باعث شده است تا برخی فرایند‌های زمان‌بر و خسته‌کننده انجام پژوهش کاهش یافته و پژوهشگران فرصت بیشتری برای تمرکز روی مسائل عمیق‌تر و اساسی‌تر داشته باشند.

به گفته علیرضا بهمن آبادی، مربی پژوهشی مرکز فناوری اطلاعات و اطلاع رسانی کشاورزی، «هم اکنون به جز استفاده مستقیم از هوش مصنوعی در فعالیت‌های پژوهشی (مانند پردازش تصاویر یا پیش‌بینی خواص و ترکیبات دارویی) از این فناوری برای فعالیت‌های رایج‌تری همچون پیشینه‌پژوهی، خلاصه‌سازی متون، ترجمه و ویرایش متن به صورت گسترده‌تری استفاده می‌شود».

طبق اشارات این تحقیق، واضح است که در آینده نزدیک، ما علاوه بر استفاده مسـقیم از انواع فناوری‌های هوش مصنوعی در روند فرایند‌های علمی، شاهد تولید آثار علمی ازسوی چنین ابزار‌هایی خواهیم بود.

این محقق می‌افزاید: «با این حال، چه به عنوان اســتفاده کننده، چه به عنوان داور یا ویراستار این آثار لازم اســت از احتمال استفاده نامناســب از این ابزار‌ها آگاه بود و صحت علمی، اعتبار و اصالت هر مقاله را به دقت ارزیابی کرد. به قول برخی محققان، مــا باید زمان هیجان انگیزی را که در آن زندگی می‌کنیم در آغوش بگیریم و به دام‌های بالقوه‌ای که فرآیند‌های خودکار به عنوان پیامد‌های ناخواســته منجر می‌شوند توجه کنیم».

* چالش‌ها و ملاحظات اخلاقی در پژوهش‌های دانشــگاهی مبتنی بر هوش مصنوعی

این محقق می‌گوید: «با این حال استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش، چالش‌ها و خطرات خاص خود را به دنبال دارد. سرقت ادبی، خطا یا سوگیری در متن، دستکاری یا تحریف سوابق علمی، مالکیت معنوی اثر تولیدی، و مخاطرات شغلی از جمله موارد قابل ذکر است».

درحالی که پژوهش‌های دانشگاهی مبتنی بر هوش مصنوعی مزایای قابل توجهی را ارائه می‌دهد، چالش‌هــا و ملاحظاتی نیز وجود دارد که پژوهشگران باید به آنها توجه داشته باشند. از میان مهمترین مســائل و چالش‌هایی که جامعه علمی هنگام استفاده از هوش مصنوعی با آنها مواجه است می‌توان از برخی ملاحظات اخلاقی، ســرقت ادبی و رعایت حق مؤلف، و مخاطرات شــغلی نام برد.

درواقع، ازآنجاکه هوش مصنوعی بر داده‌های گسترده و فراوان متکی است و براساس آنها آموزش می‌بیند، چنانچه این داده‌ها ســوگرفته باشند یا بر دیدگاه‌ها و نگاه‌های خاصی تأکید نامتعادل داشته باشند، نتایج حاصل نیز میتواند به همان اندازه نادقیق و ناکارآمد به حساب آید. در بحث تعیین حق مؤلف نیز گاهی مسائل خاصی وجود دارد. لوند و همکاران (۲۰۲۳) در این خصوص اشاره می‌کنند که اگر کاربر داده‌های ورودی را به الگو ارائه دهد و الگو براساس آن ورودی محتوا تولید کند، می‌توان اســتدالال کرد که کاربــر دارای حق چاپ محتوای تولید شده اســت.

از نظر نویسنده این مقاله اگر الگو مســتقل از ورودی کاربر محتوا تولید کند، ورودی ارائه شده بســیار محدود است. یا اگر محتوا به طور قابل توجهی ازسوی شخصی غیر از کاربر ویرایش شود، ممکن است تعیین مالکیت دشوارتر باشد. در این موارد، ممکن است به توافق حاصل شده با توسعه دهنده الگو بستگی داشته باشد که محتوا را تولید میکند. سرقت ادبی نیز ناظر بر استفاده از ابزار‌های هــوش مصنوعی (مانند چت جی‌پی‌تی) برای نسخه برداری مستقیم محتوا یا حتی بازنویسی آن است بدون آنکه حق مالکیت اصلی محتوا در نظر گرفته شود.

برخی از محققان دو چالش مهم استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش‌های علمی را یکی خطر خطا یا سوگیری در متن و دیگری امکان استفاده از این ابزار‌ها برای دستکاری یا تحریف سوابق علمی تلقی می‌کنند.  

* شناخت همه جانبه استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش

در نتایج این پژوهش آمده است: به نظر می‌رسد هوش مصنوعی فرصت‌های بزرگی را در هر جنبه‌ای از زندگی ما ارائه می‌دهد. حوزه پژوهش نیز بر کنار از اثرات فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی نیست. در این چارچوب واضح است که در آینده نزدیک، ما علاوه بر استفاده مستقیم از این فناوری‌ها در روند فرایند‌های علمی، شاهد تولید آثار علمی ازسوی چنین ابزار‌هایی خواهیم بود.

استفاده از گپ افزار‌هایی مانند چت جی‌پی‌تی برای ویرایش، خلاصه‌سازی، بیش از سایر تهیه پیشینه و غیره، به دلیل سهولت دسترسی، احتمالا ابزار‌ها موردتوجه و بهره‌برداری پژوهشگران قرار گیرد.

با این حال چه به عنوان استفاده کننده، چه به عنوان داور یا ویراستار این آثار الزم است از احتمال استفاده نامناسب از این ابزار‌ها آگاه بود و صحت علمی، اعتبار و اصالت هر مقاله را به دقت ارزیابی کرد. به قول جیالن و کول (۲۰۲۳) ما باید زمان هیجان انگیزی را که در آن زندگی میکنیم در آغوش بگیریم و به دام‌های بالقو‌ه‌ای که فرآیند‌های خودکار به عنوان پیامد‌های ناخواسته منجر می‌شوند توجه کنیم.

شایان ذکر است، این یافته‌های علمی پژوهشی در دو فصلنامه «علوم و فناوری اطلاعات کشاورزی» مرکز علوم و فناوری اطلاعات کشاورزی وزارت کشاورزی منتشر شده‌اند.