نویسنده کتاب «آموزش عالی و جذب دانشجویان خارجی» در گفت‌وگو با آنا:
بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها اندیشیدن در کلاسِ جهانی است
غلامرضا ذاکرصالحی گفت: بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها به جذب دانشجوی خارجی تقلیل پیدا کرده درحالی‌که بین‌المللی‌شدن ابعاد متنوعی دارد و اندیشیدن در کلاس جهانی است.
به گزارش خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، مدت‌هاست برای خیلی از کشورهای جهان موضوع پذیرش و جذب دانشجوی بین‌المللی جدای از اهمیت فرهنگی و اجتماعی، به یکی از محورهای اصلی گردانندۀ چرخ اقتصاد آن کشورها تبدیل شده است. موضوعی که ما یعنی نظام تأمین بودجه و منابع مالی کشور، آموزش عالی و دانشگاه‌های ایران تا حدود زیادی از آن غافل هستیم. درآمد برخی از کشورها از محل جذب دانشجوی بین‌المللی به حدی رسیده که منبع مهم ارزآوری این کشورها از محل جذب دانشجوی خارجی است. رقمی که در حال حاضر ایران، حفرۀ آن را با فروش نفت و گاز و ذخایر خود تأمین می‌کند. درواقع نگاه دانشگاه‌های مطرح جهان و اخیراً دانشگاه‌های نوظهور به موضوع جذب دانشجو (ضمن حفظ بُعد فرهنگی)، نگاهی کاملاً علمی و تجاری است.
با غلامرضا ذاکرصالحی، استاد مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، مدرس دورۀ دکتری مدیریت آموزش عالی و نویسنده کتاب «آموزش عالی و جذب دانشجویان خارجی» در زمینۀ پذیرش و جذب دانشجویان بین‌المللی در ایران گفت‌وگو داشته‌ایم که در ادامه می‌آید:
آنا؛ در سالیان گذشته کتاب «آموزش عالی و جذب دانشجوی خارجی» به قلم شما منتشر شد، انگیزۀ اصلی شما از نگارش این کتاب؛ نیاز به ایدۀ مدیران آموزش عالی کشور و کسب اطلاع از وضعیت و روند برنامه‌های آموزش عالی موجود در سطح جهان، عنوان شده بود. منظور شما از نیاز به ایده و کسب اطلاع از روند برنامه‌های آموزش عالی چیست؟
باید توجه داشت بین‌المللی شدن یک فرهنگ و فکر کردن در کلاس جهانی است و چیزی جز دیدن فرصت‌های پیرامونی نیست
ذاکرصالحی: تحولات در دنیای علم خیلی سریع اتفاق می‌افتد و رشد فناوری‌های ارتباطی به نحوی است که این سرعت را مضاعف کرده است. ما هم‌اکنون شاهد تغییر مداوم سرمشق‌ها، سیاست‌ها و روش‌های کار در موضوع بین‌المللی شدن دانشگاه‌ها هستیم. برای مثال در ایام کرونا چندین دانشگاه کانادا اعلام کرده بودند که هر دانشجویی از هر کشوری می‌تواند به‌صورت مجازی دانشجوی دانشگاه‌های کانادا باشد. این یک پدیده است که برای دانشگاه‌های ما می‌تواند درس‌آموز باشد. تحرک بین‌المللی دانشگاه‌ها نیز یک مزیت رقابتی محسوب می‌شود. درواقع دانشگاه‌های دنیا مدام در حال رصد کردن یکدیگرند تا از دانشگاه‌های دیگر از جهت جذب دانشجو عقب نیفتند. دانشگاه‌های ایران نیز از این قاعده مستثنا نیستند. به‌عنوان‌مثال کشورهای امارات و قطر سال‌ها است اقدام به تأسیس «شهر آموزش» کرده‌اند. ما نیز ضمن لحاظ کردن نیازهای ملی خود باید از این کشورها یاد بگیریم و لازم است تا به‌صورت مداوم، فعالیت‌های آموزشی دانشگاه‌های کشورهای موفق را رصد کنیم. بنابراین اگر در این زمینه دچار غرور کاذب شویم، قادر به فهم جریانات جهانی علم نخواهیم شد.
باید توجه داشت بین‌المللی شدن یک فرهنگ و فکر کردن در کلاس جهانی است و چیزی جز دیدن فرصت‌های پیرامونی نیست. باید تلاش کرد روح همکاری شکل بگیرد و اگر این همکاری‌ها شکل نگیرد، اقدامات بوروکراتیک هیچ نتیجه‌ای نخواهد داشت. ازاین‌جهت است که باید دائماً ایده‌های جدیدی را از کشورهای رقیب و پیرامونی جذب و پایش کنیم.
آنا: چند سال پیش گفته بودید، ما در جذب دانشجویان خارجی کاسب خرده‌پا هستیم و گفتید آیا می‌توانیم تاجر شویم و کلاس کارمان را تغییر دهیم؟ آیا ما در بخش جذب دانشجوی بین‌المللی تاجر شده‌ایم یا هنوز کاسب خرده‌پا هستیم؟
شما تصویر کنید آمار ۳ درصدی دانشجویان بین‌المللی در ایران به عنوان مثال به ۲۰ درصد برسد حتما فضای دانشگاه‌ها، فرهنگ سازمانی دانشگاه‌ها، وضعیت ساختارها و نحوۀ تدریس اساتید نیز تغییر خواهد کرد
ذاکرصالحی: آنچه برای ما مهم است کیفیت است و این‌طور نیست که کمیت صرفاً ملاک ارزیابی باشد. الآن حدود ۱۰۰ هزار دانشجوی خارجی داریم که حدود ۴۰ هزار نفر آن‌ها به‌صورت مجازی در حال تحصیل هستند. من قبلاً گفته بودم که ما در این زمینه کاسب خرده‌پا هستیم و تاجر نشده‌ایم. هنوز هم معتقد هستم در حد همان کاسب خرده‌پا هستیم. در فیزیک اصطلاحی است به نام جرم بحرانی که نقطۀ شروع تحول در ماده است. وقتی ماده به مرز جرم بحرانی می‌رسد، برای دگردیسی و تحول آمادگی دارد؛ بنابراین حتماً کمیت روی کیفیت اثرگذار خواهد بود.
الآن حدود ۳ درصد از کل دانشجویان ایران دانشجوی بین‌المللی هستند. اگر این ۳ درصد به ۲۰ درصد برسد، فضای دانشگاه‌ها، فرهنگ سازمانی دانشگاه‌ها، وضعیت ساختارها و نحوۀ تدریس اساتید نیز تغییر خواهد کرد. هنوز این ۳ درصد ما را به سمت آن نقطۀ جرم بحرانی و آمادگی برای تحول زیربنایی در آموزش عالی نرسانده است. درواقع افزایش کمی دانشجویان بین‌المللی لازم است، اما کافی نیست.
در نظر داشته باشیم که در حال حاضر فضای جذب دانشجویان در کشور بیشتر متمایل به سمت دانشجویان با بنیۀ علمی ضعیف است. باید به‌تدریج به سمت جذب دانشجویان متوسط و قوی برویم و از کشورهای غیرآسیایی نیز جذب دانشجو داشته باشیم.
در برخی از کشورها جذب دانشجوی بین‌المللی از منابع درآمدی مهم آن کشور محسوب می‌شود. در استرالیا سومین منبع درآمدی این کشور از محل جذب دانشجوی بین‌المللی است. علاوه بر فواید و نتایج علمی که جذب دانشجوی خارجی دارد مباحث فرهنگی جذب دانشجو نیز برای این کشورها مهم است. مثلاً استرالیا برنامهٔ «سفر به فرهنگ‌های دیگر» را ایجاد کرده است. یا اتحادیه اروپا با چارچوب طرح «اراسموس» هدف تشکیل فرهنگ واحد اروپایی و نزدیک کردن فرهنگ کشورهای عضو اتحادیه را دنبال می‌کند.
ما برای افزایش کیفیت، باید بتوانیم آن ۴۰ درصد دانشجویی را که در کلاس‌های درس مجازی حضور دارند، به سمت آموزش‌های ترکیبی ببریم؛ و از آن‌ها خواسته شود تا حداقل یک ترم از کلاس‌های درسی‌شان را به‌صورت حضوری در ایران سپری کنند تا با فرهنگ و تاریخ ایران بیشتر آشنا شوند.
با این اقدامات به‌تدریج از مزایای جذب دانشجوی بین‌المللی برای ارتقای دانشگاه‌های خودمان بهره‌مند خواهیم شد. ازسوی دیگر مجوز جذب دانشجوی بین‌المللی باید فقط به مراکزی که برخوردار از زیرساخت‌های لازم هستند، داده شود.
متأسفانه بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها به جذب دانشجوی خارجی تقلیل پیدا کرده است. درحالی‌که بین‌المللی شدن ابعاد متنوعی دارد که در ایران مغفول مانده است
آنا: ابعاد بین‌المللی‌سازی آموزش عالی را چه مواردی می‌دانید و اثرات مثبت جذب دانشجوی خارجی چیست؟
ذاکرصالحی: متأسفانه بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها به جذب دانشجوی خارجی تقلیل پیدا کرده است. درحالی‌که بین‌المللی شدن ابعاد متنوعی دارد که در ایران مغفول مانده است. به‌عنوان‌مثال، برنامۀ درسی بین‌المللی یک بُعد از آن است. همکاری مؤسسه‌ای در سطح بین‌الملل، ارتقای چندزبانگی و چندفرهنگی، همکاری‌های پژوهشی و علمی، شبکه‌های رشته‌ای و انجمن‌ها، آموزش آزاد و از راه دور بین‌المللی، این‌ها همه ابعاد بین‌المللی‌سازی آموزش عالی و دانشگاه‌ها است. همچنین باید تأیید واحدها و مدارک دانشگاه‌ها در سطح بین‌المللی و کاریابی بین‌المللی و ابعاد متنوع دیگر را نیز به آن اضافه کرد. همۀ این موارد در کنار همدیگر به‌صورت بسته‌ای که البته با همدیگر بدون ارتباط نیستند به ارتقای بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌های ایران کمک خواهد کرد.
در مورد مزایای بین‌المللی‌سازی آموزش عالی نیز، من در کتاب منتشرشده به نام «آموزش عالی و جذب دانشجویان خارجی»، به ۱۰ مورد از این مزیت‌ها اشاره کردم. ازجمله آن می‌توانم به موارد زیر اشاره کنم: ارتقای هویت ملی و ابزاری برای معرفی فرهنگ ملی ـ رشد پیوندهای اقتصادی و روابط اقتصادی ـ گسترش و حفظ امنیت ملی ـ ارتقای تفاهم و درک متقابل بین‌المللی ـ تقویت دیپلماسی و کاهش خصومت‌ها ـ رشد اجتماعات علمی و جامعه‌پذیری علمی ـ کاهش تعصبات و رشد تفکر انتقادپذیری به‌عنوان اساس آموزش عالی ـ ارتقای استاندارهای کیفیت ـ تسهیل انتقال فناوری ـ کاهش شکاف علم و فناوری بین جنوب و شمال.
آنا: هدف‌گذاری مشخص کشور در بخش جذب دانشجو چیست و کشورهای مطرح جهان در این زمینه چه اهدافی را دنبال می‌کنند؟
ذاکرصالحی: این نکته را باید عرض کنم که ایران از دهۀ ۶۰ تاکنون در این زمینه از الگوی فرهنگی تبعیت کرده است. به این معنی که با توجه به ترویج اهداف انقلاب اسلامی در کشورهای هدف (عمدتاً کشورهای عربی و اسلامی)، اولویت جذب دانشجویان بین‌المللی در ایران نیز بیشتر متوجه این کشورها بوده است. البته به‌تازگی مشاهده شده که تعدیلی نسبی در مصاحبه‌های مدیران آموزش عالی دیده می‌شود.
استرالیا برای رقابت با کشورهای دیگر دفاتر متعددی در نقاط مختلف جهان به‌ویژه در کشورهای آسیایی دایر کرده است و هر ساله نمایشگاه‌هایی در این زمینه برگزارمی کند و نسبت به ثبت‌نام اولیه دانشجویان کشورهای جهان برای حضور در دانشگاه‌های این کشور اقدام می‌کند
الگوی دیگری که در اکثر کشورهای جهان ازجمله در کانادا، انگلیس، مالزی و استرالیا و خیلی از کشورهای دیگر دنیا مشاهده می‌شود الگوی اقتصادی است. مثلاً استرالیا برای رقابت با کشورهای دیگر دفاتر متعددی در نقاط مختلف جهان به‌ویژه در کشورهای آسیایی دایر کرده است و هر ساله نمایشگاه‌هایی در این زمینه برگزارمی کند و نسبت به ثبت‌نام اولیه دانشجویان کشورهای جهان برای حضور در دانشگاه‌های این کشور اقدام می‌کند. در خصوص این کشور باید عرض کنم که فقط رویکرد اقتصادی دانشگاه‌های استرالیا یا کشورهای موفق در این زمینه عامل تعیین‌کننده برای جذب دانشجوی خارجی نیست؛ بلکه دانشجویان خارجی برای جذب در دانشگاه‌های این کشورها باید صلاحیت‌های علمی لازم را داشته باشند. سوابق تحصیلی دانشجو خصوصاً معدل دورۀ قبلی تحصیلی دانشجویان برای دانشگاه‌ها اهمیت دارد و این طور نیست که هر دانشجوی ضعیفی امکان تحصیل در این کشورها را داشته باشد. همچنین برخوردار بودن از مقالات علمی بین‌المللی نیز از شاخص‌های جذب دانشجو در این کشورها است. الگوی سوم علمی – آموزشی است. هدف برخی از کشورها مثل آلمان از جذب دانشجوی خارجی اهدافی علمی و آموزشی است.
نفسِ حضور دانشجوی خارجی در دانشگاه‌های این کشور موجب رسوب دانش می‌شود و درنهایت آموزش در این کشور را چندفرهنگی می‌کند. همین مزیت برای این کشور به‌عنوان یک هدف است. آلمان تا چند سال پیش حتی شهریه‌ای برای جذب دانشجوی خارجی مطالبه نمی‌کرد؛ اما چند سالی است به خاطر بحران‌های مالی به سمت جذب شهریه رفته است.
به نظرم می‌آید که می‌توانیم تلفیقی از این سه رویکرد را در دانشگاه‌ها و آموزش عالی خود داشته باشیم؛ یعنی هم نگاه فرهنگی داشته باشیم و سعی کنیم تا دانشجوی خارجی با فرهنگ ایران آشنا بشود و نیز هزینه‌های تحصیل را در ایران به لحاظ اقتصادی پایین بیاوریم و شهریۀ مختصری بگیریم و نیز در تلاش باشیم تا وجه علمی و آموزشی نیز مدنظر دانشگاه‌های کشور قرار بگیرد.
آنا: کشورهایی که در زمینۀ جذب دانشجو موفق عمل می‌کنند، از چه شگردهای بازاریابی برای جذب دانشجو کمک می‌گیرند؟
ذاکرصالحی: در مورد شگردهای بازاریابی تجربیات خوبی در کشورهای دیگر در حال انجام است. وبگاه دانشگاه‌های مطرح جهان چندزبانه است. همین موضوع خیلی کمک می‌کند به درخواست پذیرش دانشجویانی که برای اولین بار وارد وب‌سایت دانشگاه مدنظرشان می‌شوند. ضمن اینکه این دانشگاه‌ها از رتبه خوبی در رتبه‌بندی‌ها برخوردار هستند. با توجه به اینکه این دانشگاه‌ها دنبال شهرت هستند برای همین مدام در پی مقاصد اقتصادی و مالی دانشگاه‌های خود هستند. هرساله یک یا چند بار همایش‌هایی را در کشورهای هدف برگزار می‌کنند. تا دانشجویان کشورهای جهان را با مزیت‌های تحصیل در دانشگاه‌های خود آشنا کنند. در همان همایش‌ها هم پیش‌ثبت‌نام از دانشجویان بین‌المللی را انجام می‌دهند.
در کنار استفاده از این شگردهای بازاریابی الآن در خیلی از دانشگاه‌های دنیا، همۀ مراحل پذیرش و ثبت‌نام دانشجویان و حتی مصاحبه‌های علمی هم به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود.
آنا: سیاست‌های درآمدی دانشگاه‌های ایران در مورد جذب دانشجو چگونه است و آیا دانشگاه‌های کشور بودجه مناسبی را به موضوع جذب دانشجوی بین‌المللی اختصاص می‌دهند؟
ذاکرصالحی: جذب دانشجوی بین‌المللی شهریه‌پرداز به‌هرحال، درآمدی را وارد دانشگاه پذیرنده می‌کند. این می‌تواند انگیزۀ مناسبی برای دانشگاه‌ها برای پرداختن به موضوع جذب دانشجویان بین‌المللی باشد.
بودجۀ اختصاص داده شده به دانشگاه‌های ایران بعضاً تا ۹۰ درصد، صرف پرداخت حقوق اساتید و کارکنان دانشگاه شده است؛ بنابراین با آن عدد حدود ۱۰ درصد باقیمانده، دانشگاه باید هم، کارآموزشی و پژوهشی انجام دهد و هم نیم‌نگاهی به فعالیت‌های بین‌المللی داشته باشد
از طرفی تعداد دانشجوی بین‌المللی در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی یک امتیاز تلقی می‌شود. در آیین‌نامه‌ها نیز، برای اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها امتیازی به جهت فعالیت‌های بین‌المللی لحاظ می‌شود. مشکلی که در سال‌های اخیر شاهد آن بودیم، عدم‌حمایت سازمان‌های دولتی ازجمله سازمان برنامه‌وبودجه است که به این بخش بی‌توجهی کردند. بودجۀ اختصاص داده شده به دانشگاه‌ها بعضاً تا ۹۰ درصد، صرف پرداخت حقوق اساتید و کارکنان دانشگاه شده است؛ بنابراین با آن عدد حدود ۱۰ درصد باقیمانده، دانشگاه باید هم، کارآموزشی و پژوهشی انجام دهد و هم نیم‌نگاهی به فعالیت‌های بین‌المللی داشته باشد.
این کمبودهای مالی باعث شده که در حدود ۵ سال اخیر سفرها و فرصت‌های مطالعاتی کاهش چشم‌گیری داشته باشد. در برخی از دانشگاه‌ها این آمار به صفر رسیده است و عملاً فعالیت‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها ازجمله حمایت از دانشجویان بین‌المللی را با یک بحران و مشکل جدی مواجه کرده است.
آنا: برخی از کارشناسان معتقدند جذب دانشجوی خارجی به آماده‌سازی زیرساخت‌های دانشگاه‌های کشور کمک می‌کند. به نظر شما جذب دانشجو چه تأثیراتی بر دانشگاه، دانشجو و زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگ کشور می‌تواند داشته باشد؟
ذاکرصالحی: به نظر من اثرات مثبت متعددی دارد. به خاطر اینکه زیرساخت زبان در دانشگاه‌ها و اساتید و کارکنان تقویت می‌شود و به‌مرور که دانشگاه‌ها با فراگیر شدن جذب دانشجوی خارجی ترغیب می‌شود؛ برای جذب بیشتر دانشجو، زیرساخت‌های خودشان را تقویت می‌کنند. از طرفی در شهری که میزبان دانشجویان خارجی است فضای گردشگری به‌خودی‌خود ایجاد می‌شود. می‌دانید که هر گردشگر چند شغل ایجاد می‌کند؛ بنابراین حضور دانشجوی خارجی در شهر یا کشوری از جهت مختلف حائز اهمیت است. ضمن‌اینکه فضای متنوعی نیز ایجاد می‌شود. همین موجب می‌شود تا آموزش چندفرهنگی شکل بگیرد و فرهنگ زندگی کردن با دیگران گسترش یابد. درنظر بگیرید شهری را که هیچ توریستی ندارد، اما درمقابل شهری را ببینید که مثلاً ۱۰۰۰ دانشجوی خارجی از کشورهای مختلف داشته باشد. همین عامل توریستی‌شدن و شناخته شدن آن شهر یا کشور در سطح جهان خواهد شد و می‌تواند روی اقتصاد و فرهنگ آن شهر یا کشور تأثیر بگذارد و نقش داشته باشد.
خطای فاحشی که در شعب دانشگاهی ایجاد شده در کشورهای دیگر داشته‌ایم این است که در این دانشگاه‌ها به سراغ تدریس رشته‌های علوم پایه و علوم مهندسی رفتیم
آنا: وضعیت توسعه شعبه‌های دانشگاه‌های ایران در خارج از کشور چگونه است؟ آیا آمار دانشجویانی که در این دانشگاه‌ها در حال تحصیل هستند با سرمایه‌گذاری‌های انجام شده همخوانی دارد؟
ذاکرصالحی: متأسفانه باید بگویم، تأسیس شعب دانشگاه‌های ایران در خارج از کشور محصول یک برنامۀ راهبردی مطالعه شده نبوده است. لذا در هر مقطعی این شعب با کوچک‌ترین مانعی که مواجه شدند، شاهد ریزش شدید دانشجو در این شعب بودیم. اکثر این شعب به علل مشکلات دیپلماتیک، مالی و مدیریتی در حال تعطیل شدن هستند. خطای فاحشی که ما در این شعب داشته‌ایم این است که به سراغ تدریس رشته‌های علوم پایه و علوم مهندسی رفتیم؛ یعنی به‌جای اینکه در این شعب، رشته‌های هنر، علوم‌انسانی و پزشکی را تدریس کنیم که در آن مزیت رقابتی داریم به سراغ رشته‌هایی رفتیم که کشور مقصد در آن رشته‌ها، پیشتاز بوده و ما در آن‌ها ضعیف هستیم. این خطای استراتژیکی بود که برخی از شعبه‌های دانشگاهی ما دچار آن شدند.
انتهای پیام/
توسط متخصصان یک شرکت دانشبنیان؛
گیرندههای نقشهبرداری ماهوارهای تولید شد
آیا سرفصل های درسی در مدارس و دانشگاه‌ها نیاز به بازنگری دارد؟