نظام استاد - شاگردی در آموزش هنر چگونه اجرایی می‌شود؟

به گزارش گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، مصوبه «شیوه نامه نظام استاد - شاگردی در آموزش هنر» که در جلسه 881 مورخ 12 اردیبهشت ماه 1402 شورای عالی انقلاب فرهنگی و بر اساس مصوبه جلسه 76 مورخ 12 دی ماه 1401 شورای هنر به‌تصویب رسیده است، به شرح ذیل برای اجرا ابلاغ می‌شود:

واحد هنرهای اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان دانشگاه آزاد اسلامی با تصویب شورای عالی گسترش و برنامه‌ریزی این دانشگاه، همسو با اسناد بالادستی آموزش عالی کشور بازنگری نظام آموزشی هنرهای سنتی اسلامی- ایرانی را با محوریت نظام استاد- شاگردی در دستور کار و در صدر اولویت­های کاری خود قرار داده است. برای نیل به این مقصود؛ نظام­نامه اجرایی تحصیلات عالی (کارشناسی و کارشناسی ارشد) با همکاری، هماهنگی و بهره­مندی از نظرات کارشناسان و متخصصان امر آموزش از جمله هنرمندان، استادان دانشگاه‌های مطرح کشور، مدیران عالی هنری و سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی و همچنین با رعایت ضوابط کلی و عنایت به ساختار موجود در آیین­نامه دوره کارشناسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تهیه و تدوین شده است.

نظام آموزشی استاد - شاگردی

آموزش در فرهنگ و هنر ایرانی همواره یک سنت سینه به سینه در انتقال آموزهای اخلاقی و فنی از استاد به شاگرد بوده است. در این نظام، استاد صرفاً آموزش‌دهنده نیست بلکه عامل تربیت شاگرد می‌باشد. مراحل شاگردی در برگیرنده مشق نظری، مشق قلمی و مشق خیالی بوده است. مشق نظری مطالعه کردن سبک و سیاق استاد، مشق قلمی تقلید از سبک استاد و مشق خیالی آفرینش اثر هنری به قوت طبع و ذوق و آموخته‌های شاگرد است.

این شیوه آموزش اکنون در ایران در فضاهای سنتی چون کارگاه‌های تولیدی و هنرهای مردمی که ریشه در سنت‌های خانوادگی دارند جاری است، اما در دانشگاه‌های کشور، هنرهای سنتی و صناعی به شیوه مدرن غربی در قالب ترمی– واحدی آموزش داده می‌شوند که در این نظام فرم و محتوا همخوانی نداشته و آموزش به صورت ناقص صورت می‌گیرد. البته تلاش‌هایی برای تطبیق آیین‌نامه‌های رسمی با نظام سنتی آموزش هنرهای سنتی در دانشگاه‌های هنری ایران صورت گرفته که آن تلاش ها نیز با مشکلات خاصی همچون پاره پاره بودن آموزش، تجربه بهره‌گیری از محضر یک استاد به صورت بسیار مختصر، منقطع بودن واحدهای آموزشی، عدم تعمیق روابط استاد و شاگرد، عدم پیگیری روند رشد شاگرد در فرآیند آموزش و مواردی از این دست مواجه است. در برخی از مراکز دانشگاهی و هنری جهان و کشورهایی نظیر ژاپن، هند، چین، انگلستان و آمریکا آموزش هنرهای سنتی و صنایع دستی به صورت استاد محور آموزش داده می‌شود.

نظام کنونی آموزش عالی هنر در کشور که بر مبنای شاخصه‌های غربی طراحی شده در تقابل با سنت آموزش هنر در ایران است و ناکارآمدی آن در پرورش هنرمندان توانمند و استاد در حوزه هنرهای سنتی مشهود و مسأله‌زا می‌باشد. محدودیت زمانی در انتقال مفاهیم عمیق و انسانی و به تبع آن ارزشیابی کمّی از یک سو و فن‌محور شدن آموزش هنر از سوی دیگر؛ چالش‌های جدی نظام آموزش هنر در فضای دانشگاهی ایران است. نظام سنتی آموزش هنر در ایران بر پایه استاد - شاگردی استوار بوده و هنرمندان بزرگ و نامداری در این نظام پرورش یافته‌اند. مسأله نظام نامه کنونی ارائه راهکاری جهت ایجاد تحول و تعالی در نظام آموزش عالی هنر و احیاء و اجرای آن در رشته‌های هنری و به طور خاص رشته‌های هنرهای بومی مانند هنرهای سنتی، هنرهای صناعی، نمایش­های سنتی، معماری سنتی، آواها و نواهای بومی و... است.

ماده 1) ضرورت و اهمیت

1. افزایش کارآمدی آموزشی و هنری، کیفیت آثار خلق شده و کارآفرینی در حوزه هنرهای سنتی و صناعی
2. نیاز به احیای رشته‌ها و فرآیندهای آموزشی هنرهای سنتی در سطح آموزش عالی کشور
3. نیاز به بهره‌گیری، به‌روزآوری و متناسب‌سازی شیوه‌های آموزش بومی
4. عدم تناسب نظام‌نامه‌های آموزشی جاری با نظام استاد- شاگردی در آموزش عالی هنرهای سنتی و صناعی
5. همگام سازی مهارت های خلق آثار هنری با آموزش اخلاق حرفه­ای و مبانی اعتقادی و حِکمی

1. تدوین الگوی متناسب بومی برای نظام آموزشی هنرهای سنتی
2. تعیین چارچوب قانونی برای اجرای صحیح دوره های آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی(کارشناسی و کارشناسی ارشد ناپیوسته و دکتری) هنرهای اسلامی-ایرانی در قالب شیوه استاد_ شاگردی
3. ایجاد نظم و وحدت رویه اجرایی در اجرای برنامه‌های آموزشی

1. مؤسسه: منظور هر یک از دانشگاه­ها و مراکز آموزشی عالی و پژوهشی (اعم از دولتی و غیردولتی) است که دارای مجوز تأسیس از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند.
2. دانشگاه: منظور دانشگاه آزاد اسلامی است.
3. واحد: منظور واحدها و مراکز دانشگاه آزاد اسلامی است.
4. واحد فرشچیان: منظور دانشگاه آزاد اسلامی واحد ویژه هنرهای اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان است که با همیاری و نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیت می­نماید.
5. نگارستان: منظور دانشکده است.
6. شورا: منظور شورای آموزشی و تحصیلات تکمیلی است که در واحد فرشچیان تشکیل می­شود.
7. دوره پذیرش: منظور دوره‌ای است که از طریق معرفی فرآیندهای آموزشی و اخلاق حرفه‌ای اسلامی-ایرانی، هنرپژوه با رسالت واحد فرشچیان، اساتید و نظام استاد - شاگردی آشنا شده و ضمن آن، قابلیت‌ها و توانمندی‌های شاگرد برای پذیرش احراز می‌شود.
8. پایه تحصیلی: منظور مدت زمان آموزشی متشکل از حداقل 96 روز درسی و 10 روز بررسی آثار خلق شده و یا امتحانات دروس نظری ارائه شده درآن پایه که به صورت مستقل انتخاب شده است، می‌باشد.
9. سنوات تحصیلی (طول دوره): منظور مدت زمان مجاز برای اتمام یک دوره تحصیلی است.

10. هنرمند: منظور کسی است که در یکی از رشته‌های هنری به ‌طور مستمر خالق اثر و آفرینش‌های هنری بوده و در رشته‌ تخصصی خود اطلاعات، دانش، مهارت و خلاقیت داشته باشد.
11. درجه هنری: منظور عنوان نشان ملی در حوزه فرهنگ و هنر است که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هنرمندان در پنج سطح اعطا می‌شود. این سطوح عبارتند از؛ درجه یک (معادل دکتری)، درجه دو (معادل کارشناسی ارشد)، درجه سه (معادل کارشناسی)، درجه چهار (معادل کاردانی) و درجه پنج (معادل دیپلم). اعتبار این مدارک طی آیین­نامه اجرایی تبصره ماده (66) قانون مدیریت خدمات کشوری توسط معاون اول رئیس جمهور در تاریخ 1389 به دستگاه­ها ابلاغ گردیده است.
12. استاد کلان‌تر: منظور استادی است که چندین استاد کلان زیر نظر وی فعالیت نموده و عالی‌ترین مقام هنری و معنوی دانشگاه است.
13. استادکلان (راهنما و مشاور): منظور هنرمندی است از اعضای هیأت علمی واحد فرشچیان با نشان درجه یک هنری و یا حداقل مرتبه استادیاری که مسئولیت راهنمایی هنرپژوه را در دروس کارگاهی، عملی، خلق اثر بدیع و نگارنامه به ­عهده دارد.
14. استاد: منظور هنرمندی است دارای نشان درجه یک یا در صورت لزوم درجه دو هنری به ­صورت تمام‌وقت، نیمه­وقت یا پاره­وقت که در جهت آموزش مهارت­های هنری به ­عنوان همکار استاد کلان ایفای نقش می­کند. استاد می‌تواند در پروژه نهایی به عنوان استاد مشاور به همراه استاد کلان در راهنمایی خلق آثار بدیع و نگارنامه مشارکت داشته باشد.
15. دستیار: منظور هنرمندی است دارای نشان درجه دو هنری یا هنرپژوهان دوره­های عالی که در جهت آموزش مهارت­های هنری به ­صورت نیمه­وقت یا پاره­وقت به ­عنوان همکار استاد کلان ایفای نقش می­کند.
16. استاد نظری: منظور فردی است که در آموزش و پژوهش حوزه‌هایی چون:حکمت و زیبایی‌شناسی، فتوت، منش، اهلیت، اخلاق حرفه­ای و... سرآمد و شاخص بوده و به ­صورت تمام­وقت، نیمه­وقت یا پاره‌وقت آموزش واحدهای نظری را به­عهده دارد.
17. هنرپژوه (شاگرد): منظور فردی است دارای پرونده فعال و کد تحصیلی که در یکی از نگارستان­های واحد فرشچیان زیر نظر استاد کلان به هنرآموزی اشتغال دارد.
18. رشته هنری: منظور برنامه آموزشی- هنری با محتوا و روش­شناسی خاص، در قالب دروس نظری، عملی و کارگاهی با هدف پرورش استاد و خلق آثار فاخر هنرهای اسلامی- ایرانی است.
19. درس: منظور مقدار مفاهیم و مهارت­هایی است که هنرپژوه در طول زمان مشخص فرا می­گیرد (دروس هر رشته هنری با تناسب یک چهارم دروس نظری، دو چهارم دروس عملی-کارگاهی و یک چهارم خلق اثر و نگارنامه نهایی است).
20. برنامه درسی: منظور مجموعه به­هم پیوسته از دروس و فعالیت‌های هنرپژوهان در هر رشته هنری است که اهداف مشخصی را دنبال می­کند.
21. معرفت­نامه: منظور قرائت مهمترین راهبردهای آموزش نظام استاد - شاگردی است که هنرپژوه متعهد به اجرای آداب و نظام تربیتی آن می شود.
22. تصدیق­نامه: منظور گواهی است که هنرپژوه پس از پایان هر درس عملی یا کارگاهی از استاد کلان در قالب تأییدیه کیفی مبیّن سطح آثار هنری و توانمندی هنرپژوه دریافت می­کند.
23. سطح هنری: منظور پنج سطح: ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف در ارزیابی کیفی آثار هنری و پیشرفت هنرپژوه است (ممتاز معادل نمره 18 تا 20، عالی معادل نمره 16 تا 17.99، خوب معادل نمره 14 تا 15.99، متوسط معادل نمره 12 تا 13.99 و ضعیف معادل نمره کمتر از 12 از 20 نمره).
24. نگارنامه (پایان نامه): منظور مجموعه نمایشگاهی از اثر یا آثار بدیع خلق شده هنرپژوه در طول دوره آموزشی و کار نهایی به همراه رساله‌ای (گزارش مکتوب) است که به تبیین آثار خلق شده از منظر طراحی، ویژگی‌های هنری، انتقادی، تاریخی و نظری می‌پردازد.
25. اجازه‌نامه: منظور دریافت گواهی نهایی است که هنرپژوه پس از گذراندن موفقیت‌آمیز دوره با امضاء استاد کلان، رئیس واحد، رئیس دانشگاه و استاد کلان‌تر، به آن نائل می‌شود.
26. سوگند­نامه: منظور قرائت، پذیرش و امضاء متن سوگندی است که توسط هنرپژوه پس از اتمام دوره شاگردی و برگزاری جلسه نهایی دفاع، ادا می­شود تا به دریافت اجازه‌نامه نائل شود.

1. نظام آموزشی در واحد فرشچیان به صورت حضوری و درسی-ساعتی است.
2.  هرسال تحصیلی از دو پایه مستقل تشکیل­شده و قبولی یا عدم قبولی در درس هر پایه، به همان درس محدود می­شود.
3.  درهر سال تحصیلی، علاوه بر دو پایه تحصیلی، دوره تابستانی نیز برگزار می‌شود.
4. در هر پایه تحصیلی، حد معمول انتخاب درس برای هنرپژوهان فعال (شاغل به تحصیل) از 250 تا 500 ساعت است.
5. ترتیب ارائه دروس عملی و کارگاهی در هر دوره تحصیلی، رشته یا گرایش با رعایت پیش‌نیاز هر درس، طبق سرفصل رشته تحصیلی و بر عهده استاد کلان است.
6. هنرپژوه موظف است از ابتدای هر نیمسال تحصیلی تا حداکثر دو هفته بعد، انتخاب درس خود را طبق ضوابط به معاونت علمی و هنری دانشگاه اعلام کند.
7. هنرپژوه با رعایت حدمعمول انتخاب درس می­تواند تا پایان هفته دوم هر پایه تحصیلی با تأیید استاد کلان و شورا دروس خود را حذف یا اضافه کند.
8. هنرپژوه درصورت اضطرار، بارعایت بند 5 روند آموزشی، می­تواند تا 5 هفته پیش از پایان پایه تحصیلی یکی از درس‌های خود را با تأیید استاد کلان حذف کند.
9. حداکثر ظرفیت پذیرش هر استاد کلان در راهنمایی و دوره نگارنامه، 7 نفر است که با تأیید شورا و معاون علمی و هنری واحد فرشچیان، امکان افزایش دارد.
10. استاد کلان موظف است به میزان همه ساعات مشخص شده برای هر درس (مطابق جدول و سرفصل درسی آیین‌نامه آموزشی) جلسه درس برگزار کند.

11. مدت زمان مفید هر ساعت درس در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد،50 دقیقه برای هر واحد نظری و 100 دقیقه برای هر واحد کارگاهی است.
12. اساتید کلان می‌توانند در طول هر پایه تحصیلی، تا سقف 10 ساعت برای مشاوره و جلسات ارزیابی آثار، افزون برساعات مقرر، برگزار کنند.
13. نگارستان‌ها موظف به برنامه‌ریزی درسی و آموزشی مطابق تقویم آموزشی سالانه واحد فرشچیان و دانشگاه هستند.

1. استاد کلان شرح فعالیت کیفی هنرپژوهان خود در پنج سطح ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف را در پایان هر پایه تحصیلی به صورت کتبی به شورای آموزشی دانشگاه ارائه می‌دهد.
2. استاد نظری، ارزیابی نهایی دروس خود را به صورت کمی از صفر تا بیست( از بیست نمره) و در پایان هر پایه تحصیلی ارائه می‌دهد.

1. برای قبولی در دروس عملی و کارگاهی کسب حداقل سطح متوسط الزامی است.
2. حداقل نمره تصدیق در دروس نظری 12 و میانگین قابل قبول ۱۴ از 20 است.
3. هنرپژوهی که در هر سال تحصیلی، نمره تصدیق درس نظری را کسب نکند، نمره آن درس در آن سال بی‌اثر شده و در کارنامه تحصیلی وی ثبت و در میانگین کل نمرات لحاظ نمی‌شود .
4. چنانچه میانگین کل نمرات نظری هنرپژوه در هر نیمسال تحصیلی کمتر از 14 از 20 باشد، در آن نیمسال مشروط تلقی می‌شود.
5. چنانچه میانگین سطح کیفی آثار هنری هنرپژوه در دروس عملی و کارگاهی ضعیف ارزیابی شود، وی می‌تواند با صلاح­دید استادکلان تا حصول میانگین خوب، درس خود را ادامه دهد.

1. هنرپژوه می‌تواند با احتساب سنوات تحصیل با کسب موافقت از استاد راهنما و استاد کلان واحد فرشچیان، از مرخصی تحصیلی به میزان پیش بینی شده در مقررات آموزشی دانشگاه استفاده نماید.

2. در مدت مرخصی تحصیلی، هنرپژوه مجاز به شرکت در امتحان نیست.
3. مرخصی تحصیلی در پایه اول تحصیلی، مجاز نیست.

1. انتقال هنرپژوه از واحد یا موسسه‌ای به واحد فرشچیان، با شرایط زیر ممکن است:

2. زمان انتقالات، از پایان امتحانات پایه دوم یا چهارم تا پیش از شروع سال تحصیلی جدید است.
3. هنرپژوه تا پیش از نهایی­شدن انتقال و تغییر کد محل تحصیل، از هنرپژوهان واحد/ موسسه مبدأ محسوب شده و طبق ضوابط باید در درس حضور مستمر داشته باشد.

• در موارد آموزشی زیر، هنرپژوه از ادامه تحصیل منع می‌شود:

1. ترک تحصیل بیش از یک ماه، بدون اطلاع قبلی و بدون عذر موجه؛

2. عدم قبولی در هیچ یک از درس های انتخابی در دو پایه متوالی یا سه پایه غیر متوالی؛
3. غیبت غیرموجه در همه امتحان های دروس انتخابی دو پایه؛
4. حذف همه درس های یک پایه به دلیل غیبت؛
5. تشخیص عدم رشد تحصیلی در مدت زمان تحصیل با استاد کلان است؛ چنانچه استاد کلان (راهنما) تشخیص دهد هنرپژوه توانایی لازم در یادگیری دروس عملی و کارگاهی با سطح مطلوب را ندارد، پس از معرفی به شورا و معاونت علمی و هنری واحد فرشچیان، در صورت تأیید شورا، از ادامه تحصیل منع و اخراج می‌گردد.

6. متقاضی انصراف از تحصیل باید درخواست خود را به صورت کتبی و شخصاً به استاد کلان تسلیم کند.

7. مدت عدم حضور در جلسات درس، طبق ضوابط، غیبت لحاظ می‌شود و مرجع تصمیم‌گیری برای حذف درس یا ادامه تحصیل، استاد کلان و شورا است.

1. هنرپژوه باید پس از طی ساعات آموزشی نظری، عملی وکارگاهی دوره نهایی را با خلق یک یا مجموعه آثاری فاخر زیر نظر استاد کلان به انجام رسانده و مورد تأیید استاد کلان‌تر قرارگیرد.
2. جهت فراغت از تحصیل؛ هنرپژوه می بایست نمایشگاهی از اثر نهایی به همراه آثار خلق شده در دروس عملی وکارگاهی ارائه دهد. این نمایشگاه می بایست همراه با ارائه گزارشی مکتوب با حداقل 10000 کلمه و شامل گزارش فرآیند خلق اثر از حیث طراحی، زیبایی شناختی، تاریخی و فنی باشد.
3. نمره دوره نهایی به صورت کیفی (ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف) با تأیید استادکلان، معاون علمی و هنری و شورای آموزشی واحد فرشچیان ثبت می‌گردد.
4. چنانچه هنرپژوه در اثر بدیع و نگارنامه خود اقدام به تخلف (مانند سرقت علمی، جعل و کپی­برداری) نماید و این موضوع از سوی معاونت علمی و هنری واحد فرشچیان و براساس رای کمیته انضباطی اثبات شود؛ به مدت یک ترم، از ادامه تحصیل محروم می­شود.

1. کسب حداقل سطح خوب در دوره نهایی، میانگین متوسط در دروس عملی وکارگاهی و میانگین نمره 14 از 20 در دروس نظری برای فارغ‌التحصیلی، ضروری است.
2. ارائه گواهی شرکت در 2 نمایشگاه جمعی یا فردی در دوره هنرپژوهی در خارج از واحد فرشچیان.
3. تبصره: چنانچه هنرپژوهی نتواند دوره تحصیلی را به پایان برساند، اگر حداقل سطح متوسط را در دروس عملی و کارگاهی و میانگین 14 از 20 در دروس نظری را به دست آورده باشد، فقط گواهی گذراندن این دروس به وی اعطا می‌شود.
4. تاریخ فراغت از تحصیل، زمان ارائه آثار و تحویل نگارنامه برای دریافت اجازه­نامه از دو استاد کلان و شورای آموزشی واحد فرشچیان است.