روش‌ منحصربه‌فرد امام سجاد (ع) در مواجهه با تهاجم فرهنگی بنی‌امیه

به گزارش خبرنگار گروه دین و آئین خبرگزاری آنا، پنجم شعبان المعظم سالروز ولادت نوه حضرت فاطمه و امام علی (ع)، فرزند امام حسین (ع) است. امام علی بن حسین (ع) که از طرف پدری به تبار بنی‌‌هاشم، نبوت و انبیای بزرگی چون محمد (ص) و ابراهیم (ع) متصل است و از طرف مادر به خاندان ایرانی که خاندانی نجیب و اصیل‌اند متصل است. به مناسبت این ولادت فرخنده پای سخن حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه نشستیم تا برایمان از ویژگی‌های خاص امام سجاد (ع) بگوید؛ این مصاحبه را در ادامه می‌خوانیم:

امام سجاد (ع) به حفظ انسانیت و کرامت انسان همت گمارد

** به عنوان سؤال نخست بفرمایید خداوند متعال برای امام سجاد (ع) در عالم هستی چه نقشی را در نظر گرفته‌اند؟ به عبارت دیگر امام زین‌العابدین چه نقشی را در راستای امامتشان دارند؟

خداوند در قرآن می‌‌فرماید: «انی جاعل فی الارض خلیفه»؛ در روی زمین خلیفه‌‌ای قرار دادم. بنابراین نقش امام سجاد در هستی بیان این آیه شریفه قرآن هست. ایشان امام خلیفه و حجت الهی در روی زمین است. عالم هستی با وجود امام می‌چرخد.

خورشید و ماه همه در نظم هستند و رزق و روزی بشر به برکت این خلایف الهی است؛ «بوجوده رزق الوری» و این قانون پروردگار و یکی از نظم‌های عالم هستی است. از این روی نقش امام در عالم و بقای هستی به وجود امام بسته است.

توجه داشته باشید خداوند برای عالم هستی نظم، نظام و کلیدهایی قرار داده و واسطه‌‌هایی در آفرینش ترتیب داده است. به قول سعدی ابرو باد ومه خورشید فلک در کارند، پس همه وظایف را خداوند مشخص و مهره‌‌های هستی را چینش کرده است. همانگونه که این نظم را در دستگاه بدن هر انسانی می‌توان دید که چگونه دقیق انجام وظیفه دارند.

باید گفت کلید همه این کلیدها انسان کامل و وجود امام است. در عالم هستی هیچ موجودی بدون مأموریت نیست. امام نیز به دلیل حدیث شریف و معتبر «لولا الحجه لساخت الارض علی اهلها» وظایف کلیدی دارد. وجود شریف امام سجاد (ع) در این زمانه و هر یک از ائمه نیز اینگونه هستند. وقتی متن صحیفه و دعاهای ژرف آنرا ورق می‌‌زنیم این نقش امام را بسیار زیبا می‌‌فهمیم. امام به حفظ انسانیت و کرامت انسان، حفظ حاکمیت دین و حیات دین و آبادی زمین دعا می‌‌کند. بنابراین نقش امام سجاد (ع) این است که در هدایت همه انسانیت تلاش می‌کرد و برای همه انسان‌ها و سلامتی انسان از آسیب‌ها دعا می‌کرد، چون خلیفه الهی بر روی زمین است.

ویژگی‌های فردی امام سجاد (ع)

** ویژگی دوران امامت امام سجاد (ع) چه بود؟

امام سجاد (ع) ویژگی‌هایی خاص و بسیاری دارد که در این مجال نمی‌توان همه را شرح و بسط داد،‌ منتها به چند نمونه اشاره می‌کنم:

امام سجاد (ع) تمام مصائب تلخ را تجربه کرده است و دوران امامتشان صعب‌‌ترین و پر رنج‌‌ترین دوران تاریخ امامت است. با توجه به این شرایط باید سیره عملی حضرت را که در این دوران با سختی، محنت و اندوه فقدان عزیزترین کسان خود زیست، مورد توجه قرار داد که در آن شرایط فرهنگ اسلام در بدترین شرایط قرار گرفته بود.

از نظر ویژگی‌های فردی امام سجاد (ع) دارای ویژگی‌های خاص است؛ از تبار 2 خاندان اصیل، شریف و نجیب است. از طرف پدری به تبار بنی‌هاشم، نبوت و انبیای بزرگی چون ابراهیم (ع) و محمد (ص) متصل است. از طرف مادر به خاندان ایرانی که خاندانی نجیب و اصیل‌‌اند متصل است. در این انتساب حکمت‌هایی است که ائمه چکیده همه تبارها و پیوند خونی با همه نژادها دارند.

دیگر ویژگی ممتاز امام سجاد (ع) مراتب آزمایش‌های بزرگ الهی، دیدن و درک همه مصائب عالم و سخت‌ترین اندوه‌ها است که این مرتبه‌‌اش او را برتر از همه انبیا و اولیا قرار می‌دهد. ویژگی دیگرش این است که منحصر به فرد است، زینت عبادت‌کنندگان لقب گرفته است و در اوج سجده‌کنندگان قرار دارد و لقب سجاد برازنده حضرت است. ویژگی مهم دیگر حضرت که نمایانگر بعد عرفانی و اوج معنویت حضرت است در صحیفه سجادیه تبلور یافته است.

عصر امام سجاد (ع) تاریک‌ترین عصرها بود

** اشاره‌ای به شرایط سخت دوران امام سجاد (ع) داشتید، مگر امام در دوران امامتشان تنها بودند؟

عصر امام سجاد (ع) به لحاظ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تاریک‌ترین عصرها بود و از آن، به دوره سقوط فرهنگ اسلام یاد شده است. خود حضرت (ع) فرمودند: دوستداران ما به عدد انگشتان دست است. البته از ویژگی‌های سیاسی زمان امام سجاد (ع) حاکمیت فسق تمام عیار است. از آن رو که حاکمان این دوره بیشتر فاسقان، متجاهران به فسق و انسان‌‌های سفاک و قدرت طلب بودند، لذا فرهنگ در این دوره چندان تعریفی نداشت. حاکمان بنی‌‌امیه و غیر آن افرادی چون ابن زبیر، عبدالملک مروان، حجاج بن یوسف ثقفی و غیره که حاکمیت سیاسی دردست آنان بود، هیچ دغدغه‌‌ای برای حفظ سیره و سنت پیامبر(ص) نداشتند، بلکه خودشان با میگساری و خوشگذرانی زندگی می‌کردند و دغدغه فرهنگی نداشتند تا فرهنگ وضع تکاملی داشته باشد.

وضعیت اسفناک شیعه در دوران امام سجاد (ع) از تبعید تا شهادت

در آن زمان وضع شیعه بسیار اسفناک و در اختناق کامل سیاسی بود. شیخ طوسی به نقل از روایتی گفته است که حجاج، دست و پای یحیی بن ام طویل را به جرم پیروی از امام سجاد (ع) برید و او را به شهادت رساند.

مسعودی نیز می‌نویسد: علی بن الحسین (ع) امامت را به طور پنهانی و با تقیه شدید و به دورانی بس دشوار عهده‌‌دار شد. در عصر آن حضرت، علاوه بر شکنجه، کشتار و اختناق، ارزش‌های اسلامی نیز به نازل‌ترین حد خود رسیده و تنها نام اسلام باقی مانده بود که آن هم به جهت جلب قدرت و نان، نام برده می‌شد و کسی را رغبت بر دانستن دستورات آن نبود .

محمد بن مسلم بن شهاب زهری می‌گوید: در شام نزد انس بن مالک رفتم. او را گریان دیدم. وقتی علت را پرسیدم، گفت: از همه آنچه از اسلام فرا گرفتم، تنها نماز مانده بود که به آن دل خوش بودم و اکنون آن نیز از بین رفته است.

سقوط فرهنگ و ارزش‌های اسلامی

فضای فرهنگی جامعه نیز به گونه‌ای بود که «حسن بصری » نقل می‌کند: اگر پیغمبر (ص) دوباره باز گردد، از میان آنچه تعلیم داده است، جز «قبله» را نخواهد شناخت. در چنین شرایطی صدای غنا و لهو و لعب در همه کوچه‌های مدینه شنیده می‌شد.

امام سجاد (ع) درباره وضع خود می‌فرماید: روزگار ما در میان قوم خود، چون روزگار بنی اسرائیل در میان فرعونیان است که پسران را می‌کشتند و دختران را زنده نگه می‌‌داشتند. امروز وضع بر ما به قدری تنگ و دشوار است که مردم به سبب ناسزاگویی به بزرگ و سالار ما، بر فراز منبرها به دشمنان ما تقرب می‌جویند.

بنابراین عصر امام سجاد (ع) به لحاظ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، تاریک‌ترین عصرها در تاریخ اسلام به شمار می‌‌آید به نحوی که از آن، به دوره سقوط فرهنگ و ارزش‌های اسلامی یاد شده است.

بهترین نوع جهاد تبیین در سیره امام سجاد (ع) یافت می‌شود

امام سجاد (ع) به منظور احیای دین و رویارویی با موج دنياگرايى و جلوگيرى از گسترش فساد امویان با برنامه‌های خاص در اصلاح این جامعه آلوده و وارونه کوشید. پس از ویژگی عصری امام سجاد (ع) می‌توان درس‌ها از تدابیر حضرت برای اصلاح جامعه آموخت. ارتباط با مردم و بیان مظلومیت پدر و تبیین ظلم و ستم امویان و حق بودن راه حسین بن علی؛ یعنی بهترین نوع جهاد تبیین را در سیره امام سجاد (ع) ولو در گریه‌های حضرت می‌توان دید.

بهترین فراخوان امام سجاد (ع)

** اشاره به دعا داشتید که امام سجاد (ع) از آن برای نشر معارف اسلامی بهره برد، مگر دعا می‌تواند سلاح عقیدتی باشد؟

دعا بهترین سلاح عقیده و بلکه بهترین سلاح اصلاح جامعه است. از نگاه امام سجاد (ع) دعا یک استراتژی و یک راهبرد برای پیروزی است. امام برای انتقال مفاهیم، اصول دین، ارزش‌های قرآنی و حفظ ثغور دین از دعا همه این راهبردها و اهداف را پیش می‌برد. امام سجاد (ع) با زبان دعا و با این اسلحه زیبا، هنری، جذاب، دلنشین و نرم‌کننده دل‌ها به اظهار عقیده و دفاع از مکتب و حقانیت مکتب حسینی رفت.

نوشته‌اند مردم مدینه شیفته و شیدای صوت ملکوتی امام بودند و وقت تلاوت قرآن و مناجات اطراف منزل حضرت (ع) جمع می‌‌شدند. دلباخته نوای ملکوتی و الهی حضرت می‌‌شدند و همین شیوه خود بهترین  فراخوان معروف بود و برخی در همین حال به توبه می‌افتادند. در هر صورت صدای حقی بود از نوای خلیفه الهی در زمین  که در کاستن از فسادها و بلاها آثار فراوان داشت.

امام سجاد (ع) اصلاح جامعه را از خانواده‌ها شروع کرد

** کاربرد دعاهای امام سجاد (ع) در جامعه آن روز چگونه بود؟

نمونه‌هایی از کاربرد و تأثیرات سلاح دعای حضرت را  به اشاره می‌گویم:

1- سلاح دعا و اصلاح آسیب‌های خانواده؛ خانواده اساس هر جامعه هست بنیان تمام جوامع خانواده‌ها است. اگر خانواده‌ها اصلاح شود جامعه اصلاح می‌شود. شخصیت افراد و تربیت افراد در خانواده محقق می‌شود. اگرچه امروز آموزش و پرورش نیز در این تربیت نقش اساسی ایفا می‌کند و ۷۰ درصد نقش خانواده را به عهده گرفته است. بنابراین باید به آن هم توجه اساسی شود.

به هر حال بنیان خانواده درست و اسلامی نقش مهمی در اصلاح جامعه‌ها دارد. تربیت خانواده و تعلیم آن در قرآن برای رسول خدا (ص) دستور است: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى‏» یا دستور حجاب از خانواده در دین شروع شده است. پس اصلاح جامعه را باید از خانواده‌ها شروع کرد.

امام سجاد (ع) به این مهم توجه داشت و از این مولفه شروع کردند. به نظر بنده امام از جزئی‌ترین نقاط جامعه آغاز به اصلاح کرد، چرا که اصلاح از هرم قدرت که در دست فاسقان بود غیر ممکن بود. اصلاح خانواده و تقویت بنیان‌های دینی در خانواده و توجه به ارزش‌های قرآنی خانواده همانند احترام به جایگاه والدین و حقوق والدین و حقوق فرزند و پدر را حضرت تعلیم می‌دهد. رساله حقوق حضرت توجه خاص به تربیت فرد و خانواده دارد.

توجه به حرمت و جایگاه و مقام مادر و پدر در راستای همین اصلاح‌اندیشی امام در خانواده بود که به آن پرداخت تا دین را در خانواده‌ها تقویت کند.

بی‌گمان، سلاح دعای امام سجاد (ع) در این عصر تاریک سبب شد كه انحراف حاكمان اموی بيش از گذشته نمایان شود. قصیده بلند فرزدق که امام را در کنار کعبه به حاکم ستمگر معرفی کرد، حسادت آن‌ها را نیز برانگیخت، امويان نتوانستند امام را تحمل كنند. در حقيقت امويان حس كردند امام سجاد (ع) با رفتار و گفتار الهى خويش پيام عاشوراى حسينى را به خوبى در جامعه منتشر می‌كنند و اگر اين روش ادامه يابد، به زودى روزگار ذلت امويان فرا می‌رسد.

2- سلاح دعا و زنده داشت قرآن؛ بنی‌امیه با کشتن امام حسین (ع) اولین و سخت‌ترین ضربه را به پیکر قرآن زدند و قرآن ناطق را به فجیع‌ترین رفتارها به شهادت رساندند. قرآن قوام دین است؛ «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَم»، قرآن راه درست و استوار نشان می‌دهد. امویان با ترویج غنا و موسیقی در جامعه شنیده شدن صدای قرآن را کم‌رنگ کردند. ابوالفرج اصفهانی به تفصیل از این رفتارها گزارش کرده که فاجعه بار است. خود یزید آوازخوانانی داشت و شراب می‌خورد و در حالت مستی حکمرانی می‌کرد. جامعه نیز به تدریج از این حکمران فاسق تبعیت می‌کردند. بنابراین امام سجاد (ع) با سلاح دعا و تلاوت قرآن با صدای سوزناک و ترتیل زیبا پرداخت تا از حریم قرآن صیانت کند.

شخصیت‌سازی بنی‌امیه از افراد فاسق

3-سلاح  دعا وزنده کردن احکام الهی

 بنی‌امیه نماز را سبک شمردند و احکام دین را با تحریف و تحقیر ضایع کردند. جایگاه رفیع نماز، حج، امر به معروف و غیره را در جامعه خفیف و خوار کردند. افراد فاسق را امامت دادند تا به حالت مستی به نماز ایستادند. ولید و عبیدالله بن زیاد به حالت مستی در نماز حاضر می‌‌شدند. امویان افراد بی‌لیاقت را به امامت جمعه و جماعت گماشتند. پارسایان و صحابه رسول الله را کنار زدند و شخصیت‌سازی کردند.

در عصر امام سجاد (ع) به خوبی این انحرافات واضح است، لذا امام (ع) با سلاح دعا به نماز توجه ویژه دارد  و به اوقات نماز دقت دارد و هنگام اذان به سوی مسجد با آراستگی خاص می‌رود تا دیگران را با عمل به سوی احیای نماز درست فرا بخواند. همانند جدش رسول خدا (ص) با خوشبو کردن لباس‌ها به سوی مسجد حرکت می‌کرد و در هیبت، شکوه و معنویت بی‌‌مانند، همگان را جلب این عبادت بزرگ و ستون خیمه دین می‌ کرد. در واقع امام تجلی‌‌گر این آیه است: «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَر...»

امام در عشق به عبادت به رتبه‏‌اى رسيده بودند كه در زبان مردم با این لقب‌ها: سيدالعابدين، سيدالساجدين و زين‌العابدين شهره و شناخته می‌شد. نوشته‌اند امام (ع) هر شبانه روز، هزار ركعت نماز می‌خواند و اكثر شب‏‌ها تا طلوع صبح، به راز و نیاز و نماز با معبود انس می‌گرفت، صوت تلاوت قرآن عابران را مدهوش می‌کرد، روزها را با روزه سپرى می‌كردند.

با سلاح دعا ضمن اینکه به حجاج دعا می‌کند و دل حاجیان را با عرفان می‌نوازد. در عمل نیز در گمنامی کامل به خدمت حجاج می‌‌پردازد و همه ساله در حج شرکت می‌کرد. امام در مقابل رواج لهو و لعب آداب دعا و نیایش را در جامعه رواج داد و از سلاح  دعا در تربیت جامعه می‌کوشید تا از عقیده وآرمان پدرش و جدش دفاع کند.

بنابراین دعا نیز سلاح جهاد برای بیان عقیده، اصلاح و تبیین معارف حق است که امام سجاد (ع) در این روزگار تاریک با آن جنگ کرد. متن صحیفه سجادیه و دعاهای دیگری که از امام (ع) برجای مانده است، دارای ظرفیت وسیع برای تأثیرگذاری و تبیین عقاید و باورهای اصیل و مهم دین و معیارهای معرفتی است.