رودخانه ارس زیر تیغ آلودگی

به گزارش گروه رسانه های دیگر خبرگزاری آنا، روزنامه شرق در ادامه نوشت: میانگین بارش سالانه حدود ٥٦٠ میلی‌متر با میانگین دمای ٩ درجه ‌سانتی‌گراد است؛ البته میانگین بارش در محدوده مرزی ایران ٢٠٠ تا ٢٥٠ میلی‌متر در سال بوده و این امر نشان‌دهنده تغییرات اقلیمی از مناطق شمال به جنوب این حوضه آبریز است. رودخانه ارس با طولی حدود هزارو ٧٢ کیلومتر طولانی‌ترین رودخانه ایران است (حتی طولانی‌تر از کارون). حوضه آبریز ارس در منتهی‌الیه شمال باختر کشور واقع شده است؛ به‌طوری‌که با مرزهای سیاسی کشورهای ارمنستان و آذربایجان از شمال و ترکیه در باختر و از سمت جنوب و خاور با حوضه بزرگ ارومیه و حوضه‌های آبریز کوچک‌تر تالش-انزلی هم‌مرز است. میزان آورد رودخانه ارس (که به رودخانه کورا می‌ریزد) رقمی در حدود دوهزارو صد ‌میلیون مترمکعب در سال است که سهم آورد سرشاخه‌های فرامرزی ٥٦٠ ‌میلیون و سهم سرشاخه‌های درون‌مرزی٧٤٠‌ میلیون ‌مترمکعب است.

وضعیت کلی آب رودخانه ارس: به‌طورکلی کشورهای واقع در دامنه‌های جنوبی قفقاز دارای مشکلات کمّی و کیفی در منابع آبی خاص خود هستند. برای مثال کشور گرجستان دارای آب مازاد است؛ درحالی‌که آذربایجان کمبود آب دارد. دراین‌میان ارمنستان درگیر سوءمدیریت منابع آب و نیز کمبود آب است. ترکیه نیز در بالادست ارس هم دارای کمبود آب و بی‌تعادلی در مدیریت منابع بوده و عمده مصرف آب در سرشاخه ترکیه مصرف کشاورزی دارد. از سوی دیگر منابع آب‌های زیرزمینی پیرامون رودخانه ارس از کیفیت خوبی برخوردار نیستند. در کشور گرجستان عمده آب موجود در ارس به مصرف کشاورزی رسیده و بخشی از آب آشامیدنی را نیز از آب‌های زیرزمینی واقع در آبریز ارس تأمین می‌کنند. در کشور ارمنستان از آب ارس برای مصارف کشاورزی و صنعتی استفاده می‌شود. این در حالی است که در کشور آذربایجان آب شُرب مصرفی ٧٠درصد جمعیت کشور از ارس-کورا تأمین می‌شود. در نتیجه عمده‌ترین مصارف آب ارس در کشورهای هم‌جوار به‌ترتیب شامل کشاورزی، صنعتی و مصارف خانگی (ازجمله شُرب) است.
سدسازی: درهمین‌حال سدسازی نیز از سه دهه گذشته در آبریز ارس توسعه ‌یافته و این فرایند همچنان ادامه دارد. در ترکیه درحال‌حاضر چهار سد بزرگ با ظرفیت ٦٥٠ ‌میلیون ‌مترمکعب به بهره‌برداری رسیده و ابنیه و سدهای دیگری با شتاب بیشتری در حال مطالعه و ساخت است. در گرجستان نیز چهار سد بزرگ با ظرفیت ٣٫١‌میلیارد مترمکعب ساخته شده و درحال بهره‌برداری است. در کشور ارمنستان (١١ سد) بیش از بقیه کشورها در سرشاخه‌های ارس و نیز خود ارس، ساخته شده و با ظرفیتی معادل ١٫١ میلیارد مترمکعب وجود دارد. در مرزهای ایران نیز مجموعا ٩٣ سد (٥١ سد در حال بهره‌برداری، سه سد در حال ساخت و ٣٩ سد در حال مطالعه) در آبریز رودخانه ارس در مرزهای کشورمان وجود دارد. گرچه ارقام ظرفیت ذخیره‌سازی این سدها بیش از دو ‌میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود؛ اما درحال‌حاضر بیش از ٨٫١ ظرفیت ذخیره‌سازی ندارند. در مجموع رقمی در حدود ١٣٠ سد و مخزن بهره‌برداری از آب رودخانه ارس در سرشاخه‌ها و انشعاب اصلی این رودخانه ساخته و به بهره‌برداری رسیده است که با توجه به تعداد ابنیه آمار تأمل‌برانگیزی است.
کیفیت آب: در دوران جماهیر شوروی و نیز پس از آن بیشترین حجم مواد آلاینده تخلیه‌شده به رودخانه ارس و نیز آب‌های زیرزمینی واقع در آن شامل فاضلاب‌های مناطق جمعیتی، صنعتی و کشاورزی بوده است. مثلا گرجستان دارای صنایع بزرگ مانند منگنز، آمونیاک، ماشین‌آلات و ... است که هریک فاضلاب‌های سمی خاصی تولید و سپس آنها را به ارس می‌ریزند. همچنین صنایع بزرگی از صنایع نفتی، نیروگاه‌ها و موادمعدنی در آذربایجان وجود دارد که پتانسیل‌های بالایی از آلودگی دارند. برنامه محیط‌زیست سازمان‌ملل (سال ٢٠٠٢) گزارشی از تخلیه فاضلاب‌های صنعتی توسط کشورهای آذربایجان و ارمنستان به رودخانه ارس را منتشر کرد. در گزارش‌های دیگری در سال ٢٠٠٨ به تخلیه انواع سموم دفع آفات، ازجمله سموم ممنوعه «د.د.ت» به ارس اشاره شده است. منطقه قفقاز ازجمله قطب‌های کشاورزی بوده و کشورهای ارمنستان، گرجستان و آذربایجان درکل بین دو تا ٥٫٢ میلیون هکتار زمین کشاورزی دارند که بخش‌هایی از آن در آبریز ارس قرار داشته و طبیعتا آلودگی‌های غیرنقطه‌ای آن بر رود ارس اثرگذار است. همچنین در دهه ٩٠-١٩٧٠ صنایع در قفقاز توسعه پیدا کرد: صنایع نفت و گاز، شیمیایی، فلزات، سیمان، حاصل‌خیزکننده‌ها، صنایع‌غذایی و... . همه آنها سبب واردآوردن فشارهای بیشتر به محیط‌زیست و منابع آب دامنه‌های جنوبی قفقاز شده است.
آلودگی ارس: در دوران اتحاد جماهیر شوروی مدیریت منابع آب در ارس به سیاست‌های اجرائی دولت در زمان خاص خود موکول می‌شد. در دهه‌های ٦٠ و ٧٠ میلادی استاندارد کیفیت آب‌های سطحی در اتحاد جماهیر شوروی برقرار شد؛ اما هیچ استاندارد یا جریمه‌ای برای تخلیه آلودگی به منابع اعمال نمی‌شد. درباره بهره‌برداری از آب ارس نیز بین دولت‌های اصلی منطقه یعنی ترکیه، ایران و شوروی تفاهم‌ها بر این اصل استوار بود که آب جاری بین دو کشور نصف شده و موضوعات مربوط به آب ارس هیچ‌گاه به مباحث کیفی و آلودگی نینجامد. کشورهای ارمنستان، آذربایجان و گرجستان از سال‌های ١٩٩٢ تا ٢٠٠٢ به بخش آب اتحادیه اروپایی پیوستند، درعین‌حال این کشورها هیچ‌گونه سیستم کنترل یا مدیریت یکپارچه‌ای برای رودخانه ارس نداشته یا مانند کشورهای اروپایی هیچ‌گونه پایش کیفیت آب را به اجرا درنمی‌آورند (مانند دانوب یا راین). درهمین‌حال با توجه به اینکه سدهای موجود در شاخه اصلی رود ارس (که توسط ایران یا مشترکا ساخته شده) مهم‌ترند، بنابراین اهمیت آنها از نظر آلودگی نیز بیشتر است. از بین آلودگی‌های موجود در ارس، آلودگی‌هایی که به سرشاخه‌ها می‌ریزند، اثرگذاری به‌مراتب کمتری نسبت به آلودگی‌هایی دارند که به رودخانه اصلی می‌ریزند.
از میان آلودگی‌هایی که توسط کشورهای هم‌مرز با ارس به این رودخانه می‌ریزند، آلودگی‌های تخلیه‌شده از ارمنستان بیشتر از سایر کشورهای همسایه اهمیت دارد، به دلایل زیر:
الف- تخلیه این آلودگی‌ها تاریخچه چنددهه‌ای دارد،
ب- خطر این آلودگی‌ها (فلزات سنگین) بیشتر است،
ج- در پایین‌دست محل ریزش آلودگی، سد مخزنی خداآفرین ساخته شده که بخشی از آب آن برای آشامیدن استفاده می‌شود، و د- علاوه بر تخلیه فاضلاب‌های صنعتی-معدنی که مهم‌اند، فاضلاب‌های شهری و جمعیتی و رواناب‌های شهری نیز به ارس تخلیه می‌شود (از شهرهای مگری و آگاراک).
از چند دهه گذشته تاکنون آلودگی‌های فوق از کشور ارمنستان به ارس تخلیه شده و با توجه به حجم زیاد آن بیش از سایر آلودگی‌ها رودخانه ارس را تحت‌تأثیر قرار داده است. پیش از بحث در مورد کیفیت این آلودگی‌ها مختصری درباره چگونگی آن در کشور ارمنستان توضیحاتی ارائه می‌شود.
معدن‌کاری: به‌طورکلی زمین‌شناسی کشور ارمنستان درواقع ادامه ویژگی‌های زمین‌شناختی البرز غربی در استان آذربایجان‌شرقی است که تا قفقاز ادامه می‌یابد. همان‌گونه که در بخش البرز غربی دیده می‌شود، فعالیت‌های آتشفشانی و تشکیل توده‌های بزرگ آذرین درونی در دوران سوم زمین‌شناسی در این منطقه، آذربایجان‌شرقی را به یکی از مناطق معدن‌خیز تبدیل کرده است. کشف معادن مس بزرگی مانند سونگون، وجود معادن قدیمی مس و طلای مزرعه و اکتشافات جدیدی که در حال اجراست، بیانگر غنای زمین‌شناختی این مناطق است. بخش‌های جنوبی کشور ارمنستان نیز نسبت به سایر مناطق این کشور از نظر تشکیل توده‌های معدنی ارزشمند مانند مس، طلا و مولیبدن غنی‌تر است. از سوی دیگر کلیه مناطق جنوبی کشور ارمنستان مشرف به رودخانه ارس و تعدادی از معادن بزرگ این کشور در نواحی مرزی و در حریم کیفی رودخانه ارس واقع شده‌اند. قرارگرفتن معادن مس، مولیبدن و طلا در حریم بلافصل رودخانه ارس یکی از پتانسیل‌های بسیار بالای آلودگی آب در منطقه به‌شمار می‌آید. یکی از بزرگ‌ترین معادن موجود در منطقه، معدن مس و مولیبدن آگاراک است که در فاصله کمتر از پنج‌کیلومتری نوار مرزی (رودخانه ارس) قرار گرفته است. این معدن دارای یک گودال (پیت) با ذخیره‌ای در حدود ٢٠٠‌ میلیون تن کانسنگ است که از چند دهه پیش از استقلال ارمنستان، شروع به فعالیت کرده و نتیجه فناوری فرآوری آن با استهلاک بالا، ریخت‌وپاش و انتشار آلودگی بسیار بالا به محیط‌زیست و رودخانه ارس است. گرچه معدن مذکور دارای سه سد باطله برای تخلیه باطله‌های فراوری‌شده از کارخانه مس است، اما این سه سد به‌واسطه شرایط کوهستانی منطقه دارای ظرفیت ناچیزی بوده و در نتیجه بخشی از پساب‌ها و باطله‌های این معدن به رودخانه ارس سرازیر می‌شود.
آلودگی‌های سرازیرشده به ارس از کشور ارمنستان: با توجه به توضیحات فوق و تخلیه آلودگی‌های کارخانه فراوری و معدن مس آگاراک، توسعه فعالیت‌های اکتشاف معدن، بهره‌برداری از معادن طلا و سایر فلزات در مناطق جنوبی این کشور می‌تواند تنش‌های چند برابر به رودخانه ارس در آینده وارد کند. یکی از حساسیت‌های ویژه رودخانه ارس در محدوده ٤٠کیلومتری مرز مشترک ایران و ارمنستان، وجود سد بزرگ خداآفرین در فاصله کمتر از ٤٠کیلومتری پایین‌تر از آخرین حد مرز دو کشور است که با توجه به جوان‌بودن و شیب زیاد رودخانه ارس، این فاصله نمی‌تواند سبب خودپالایی آلودگی‌های آب در مسیر رودخانه از محل آلودگی تا ته‌نشینی (مخزن سد) شود. در نتیجه هرچه آلودگی از کشور ارمنستان به ارس تخلیه شود، احتمال اینکه در فاصله چند کیلومتر پایین‌تر به مخزن سد خداآفرین رسیده و آلودگی آن را افزایش دهد، دور از ذهن نیست. آلودگی‌های تخلیه‌شده از کشور ارمنستان به رودخانه ارس را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: آلودگی ناشی از تخلیه فاضلاب‌های انسانی (شهرهای آگاراک و مگری) و آلودگی ناشی از تخلیه پساب‌ها و باطله‌های فراوری کارخانجات مس و مولیبدن. آلودگی‌های ناشی از تخلیه باطله‌ها و پساب‌های فراوری معادن مس و مولیبدن یکی از مهم‌ترین آلودگی‌های رودخانه ارس در کل نوار مرزی این رودخانه در شمال کشور محسوب می‌شود. برآوردهای کارشناسی بیانگر آن است که کشور ارمنستان در طول سال، صدها هزار مترمکعب پساب‌ و باطله‌های کارخانه فراوری معادن مس و مولیبدن خود را به رودخانه ارس تخلیه کرده و می‌کند. آمار تخلیه این باطله‌ها و پساب‌ها به چند دهه پیش تاکنون برمی‌گردد. باطله‌های مذکور پس از تخلیه در بستر رودخانه ارس ته‌نشین شده و علاوه بر آسیب‌زدن به آبزیان گیاهی و جانوری ارس، سبب ایجاد نوعی آلودگی پایدار در رودخانه تا فواصل طولانی در پایین‌دست می‌شود. در نتیجه قضاوت درمورد اینکه رودخانه ارس در چه بازه‌ای از بالا به پایین دارای چه نوع آلودگی است (به‌ویژه آلودگی فلزات سنگین) را دشوار و پیچیده می‌کند. با توجه به اینکه متأسفانه مطالعات علمی پایه درباره رودخانه ارس صورت نگرفته، مطرح‌کردن مسائلی مانند آلودگی رسوبات بستر رودخانه ارس به فلزات سنگین از نظر علمی پیچیده و زمان‌بر خواهد بود. با توجه به پتانسیل طبیعی و زمین‌شناسی این کشور و احتمال اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری معادن بزرگ و فلزی دیگر در سال‌های آینده، ایجاد آلودگی‌های معدنی مربوط به معادن کشور ارمنستان، از اهمیت بسیار بسیار زیادی برخوردار است. برای مثال برآورد می‌شود معدن مس آگاراک که در آبریز رودخانه ارس واقع شده، تاکنون بیش از ٢٥٠‌ میلیون تن کانسنگ استخراج کرده است.

از این میزان تقریبا ٢٤٠‌ میلیون تن به باطله و پساب تبدیل و به محیط‌زیست تخلیه شده که از رقم مذکور می‌توان گفت حداکثر ١٣٠‌ میلیون تن در سه سد باطله ذخیره شده است. رقمی در حدود ١١٠ ‌میلیون تن در نهایت به رودخانه ارس تخلیه شده است که در چند دهه رخ داده و به همین علت در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت چندان بزرگ و مهم جلوه نمی‌کند! آلودگی‌های ناشی از ریختن فاضلاب‌های شهری و روستایی از دو شهر مجاور مرز به رود ارس (مگری و آگاراک) که بالغ بر ٢/٥ است، از دیگر آلودگی‌های ارس است. گرچه در چند سال اخیر با تشکیل کمیته مشترکی بین دو کشور برای پایش رودخانه ارس با هدف کنترل و کاهش آلودگی ارس، فعالیت‌هایی از سوی دولت جمهوری اسلامی‌ایران آغاز شده، اما با توجه به اینکه دولت ارمنستان با تخلیه آلودگی به رودخانه ارس، برای همیشه از تبعات زیست‌محیطی آن رهایی می‌یابد، بنابراین از انجام اقدامات جدی کنترل و کاهش آلودگی رودخانه ارس و همچنین ارائه برنامه‌های پیشگیری از آلودگی، مطالعات محیط‌زیست برای فعالیت‌های معدنی جدید به‌خصوص معادن طلا که در فراوری آن از مواد و ترکیبات شیمیایی سیانوری و بسیار سمی استفاده می‌شود، همواره شانه خالی کرده است. نتیجه اینکه دولت جمهوری اسلامی ایران باید بسیار جدی‌تر از گذشته به بهره‌برداری عقلایی، منطقی، دوطرفه، بلندمدت، با هدف حفاظت سرزمین‌های مشترک و با اجرای برنامه‌های پیشگیری، کنترل و کاهش آلودگی‌ها ورود کند. برای نیل به این هدف باید در فضایی غیرسیاسی نسبت به تشکیل کمیته‌های فنی مشترک اقدام کرده و وظیفه این کمیته‌ها تدوین و اجرای برنامه‌های حفاظت و پایش رودخانه باشد که این امر محقق نخواهد شد مگر با جدیتی بسیار بسیار بیشتر از گذشته از سوی دولت جمهوری اسلامی ‌ایران، زیرا در مورد رودخانه ارس، سه کشور شمالی به واسطه نداشتن نیاز چندان به آب آن، این رودخانه را به چشم منبع پذیرنده آلودگی‌ها می‌انگارند و این در حالی است که استان‌های سه‌گانه ایران در این منطقه، به‌شدت در همه انواع مصارف به این منبع حیاتی نیازمند هستند، پس باید در حفاظت و پایش کیفیت و جلوگیری از آلودگی آن بسیار بیشتر از گذشته‌ها جدی باشیم.