«احتراما به استحضار آن سازمان محترم می‌رساند طبق مصوبه جلسه مورخ ٢٩ آبان ۱۴۰۰ هیات مدیره شرکت، نرخ فروش محصولات به‌طور میانگین به میزان ۳۵ درصد افزایش یافته است.» این متن بخشی از نامه روزهای اخیر شرکت تراکتورسازی به رئیس اداره نظارت و ناشران گروه صنعتی و معدنی سازمان بورس است. بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد تراکتورسازان طی یک‌سال اخیر سه بار یعنی در اواسط مهرماه ۱۳۹۹، اوایل فروردین امسال و روزهای اخیر اقدام به افزایش قیمت محصولات خود کرده‌اند که نتیجه آن، افزایش ۱۱۹ درصدی قیمت تراکتور از اول مهرماه ۱۳۹۹ تا اول آذرماه سال‌جاری است. بررسی‌ها نشان می‌دهد با این تغییر قیمت، طی یک‌سال اخیر قیمت تراکتورها از ارزان‌ترین تا گران‌ترین بین ۱۲۵ تا ۲۲۷ میلیون تومان افزایش داشته است. افزایش قیمتی که نتیجه آن، از دسترس خارج شدن خرید تراکتور برای ۷۰ تا ۸۰ درصد از روستاییان شده است. نکته قابل تامل اینکه، شرکتی که در یک‌سال قیمت محصولاتش را ۱۱۹ درصد گران کرده، به‌صورت انحصاری و تضمین‌شده ۹۸ درصد از بازار تراکتور کشور را در دست دارد. مورد جالب دیگر اینکه، به‌واسطه بازار کاملا انحصاری که در کشور شکل گرفته، خرید تراکتور برای اغلب کشاورزان به یک رویا تبدیل شده است و درحال حاضر طبق آمارهای وزارت جهاد کشاورزی به ازای هر ۷.۵ کشاورز تنها یک تراکتور وجود دارد. آمارها نشان می‌دهد سالانه درحالی ۲۰ تا ۲۲ هزار تراکتور در کشور توزیع می‌شود، اما صف‌های دریافت تراکتور ده‌ها برابر عرضه تراکتور است، به‌طوری که در کوچک‌ترین استان کشور ۶ هزار متقاضی در صف خرید هستند. کشاورزان می‌گویند این بازار انحصاری موجب شده تراکتورسازان طی چندین دهه اخیر حتی اتاقک محافظ راننده (در مقابل سرما و گرما و حیوانات وحشی و...) را هم به‌عنوان آپشن اضافی نگاه کرده و آن را نصب نکنند و برای نصبش ارقام عجیب و غریبی از کشاورزان طلب کنند، موضوعی که منجر به انصراف ۹۵ درصد از کشاورزان از این محافظ راننده شده است.
۱۱۹ درصد افزایش قیمت در یک سال
خرداد سال ۱۳۹۹ شرکت تراکتورسازی ایران که بزرگ‌ترین شرکت تولید تراکتور کشور است، اعلام کرد از ۲۹ اردیبهشت‌ماه نرخ فروش محصولات خود را افزایش داده است. پس از آن در مهرماه نیز این شرکت قیمت تراکتور را ۲۵درصد افزایش داد. در بهار امسال شرکت اعلام کرد که قیمت‌ها را ۳۰درصد افزایش داده و درنهایت در چند روز اخیر معاون مالی گروه صنعتی تراکتورسازی ایران در نامه‌ای به ریاست اداره نظارت و ناشران گروه صنعتی و معدنی از افزایش قیمت تراکتور خبر داده است. در متن این نامه آمده است: «طبق مصوبه جلسه مورخ ٢٩ آبان ۱۴۰۰ هیات‌مدیره شرکت، نرخ فروش محصولات به‌طور میانگین به میزان ۳۵درصد افزایش یافته است.»
بیشتر بخوانید:
تأمین پایدار مواد غذایی با نانو/ از فناوری برای تجهیز صنعت کشاورزی استفاده کنیم
هنوز نرخ‌های جدید اعلام نشده؛ اما با درنظر گرفتن افزایش ۳۵درصدی، قیمت‌ها در انواع مدل‌های تراکتور بین ۱۲۵ تا ۲۲۷ میلیون افزایش خواهد یافت که در نوع خود ارقام شگفت‌انگیزی است. برای مثال تراکتور کشاورزی ۴۷۵ تک‌دیفرانسیل که درحال‌حاضر ارزان‌ترین تراکتور کشاورزی شرکت تراکتورسازی است پس از افزایش ۳۵درصدی قیمت‌ها، قیمت آن به ۲۳۰ میلیون و ۱۰۰ هزارتومان می‌رسد. قیمت این تراکتور تا قبل از افزایش در مهرماه پارسال حدود ۱۰۵ میلیون و ۱۰۰ هزارتومان بوده که نشان از رشد ۱۱۹درصدی یا به‌عبارتی افزایش ۱۲۵ میلیون تومانی آن طی یک سال دارد.
تراکتور جفت‌دیفرانسیل ۴۷۵ نیز که سال گذشته تا قبل از مهر، ۱۳۴ میلیون و ۵ هزارتومان بوده، با افزایش ۳۵درصدی اخیر قیمت آن به ۲۹۴ میلیون و ۵۰۰ هزارتومان خواهد رسید که این مدل نیز طی یک سال ۱۱۹درصد یا به‌عبارتی ۱۶۰ میلیون تومان افزایش قیمت داشته است. همچنین درصورت اعمال افزایش ۳۵درصدی قیمت‌ها، تراکتور کشاورزی ۳۹۹ تک‌دیفرانسیل به ۳۲۱ میلیون تومان و جفت‌دیفرانسیل این مدل به ۴۱۷ میلیون و ۴۰۰ هزارتومان خواهد رسید که هر دو افزایش ۱۱۹درصدی را طی یک سال تجربه می‌کنند. اولی ۱۷۴ میلیون و ۴۰۰ هزارتومان و دومی ۲۲۷ میلیون تومان در یک سال افزایش قیمت خواهند داشت.
تراکتور کشاورزی ۴۸۵ تک‌دیفرانسیل توربودار تا قبل از مهرماه پارسال حدود ۱۱۵ میلیون تومان بوده که با نرخ جدید به ۲۵۱ میلیون تومان می‌رسد، تراکتور کشاورزی ۴۸۵ جفت‌دیفرانسیل توربودار در شهریور سال گذشته ۱۴۴ میلیون تومان بوده که با نرخ جدید به ۳۱۵ میلیون تومان؛ تراکتور کشاورزی ۸۰۰ تک‌دیفرانسیل توربودار در شهریور سال گذشته ۱۲۰ میلیون تومان بوده که با تغییر نرخ اخیر به ۲۶۳ میلیون و ۵۰۰ هزارتومان و تراکتور کشاورزی ۸۰۰ جفت‌دیفرانسیل توربودار در پایان شهریور سال گذشته ۱۵۲ میلیون تومان بوده که با نرخ اخیر قیمت آن به ۳۳۳ میلیون تومان می‌رسد. درمجموع اگر نرخ اعلامی جدید اعمال شود، این چهار مدل مذکور طی یک سال اخیر به ترتیب ۱۳۶ میلیون تومان، ۱۷۱، ۱۴۳ و ۱۸۱ میلیون تومان افزایش قیمت را تجربه می‌کنند.
قیمت تراکتور معادل ۲۰ تا ۴۰ سال پس‌انداز یک روستایی
برای اینکه بدانیم این قیمت‌ها چه تاثیری بر زندگی مصرف‌کنندگان خواهد داشت، نسبت قدرت خرید خانوارهای روستایی را با قیمت تراکتور سنجیده‌ایم. برای این کار، جدیدترین گزارش هزینه-درآمد خانوارهای روستایی را که مربوط به عملکرد سال ۱۳۹۹ است، با قیمت‌های جدید مقایسه کرده‌ایم. این مقایسه با دو شاخص انجام شده است. شاخص اول، شاخص دسترسی است، آن را معادل تقسیم قیمت تراکتور بر کل درآمد خانوار درنظر گرفته‌ایم. یعنی خانوار با کل درآمدش چندسال طول می‌کشد تا بتواند تراکتور بخرد. براساس آنچه در جدول آمده، قیمت فعلی ارزان‌ترین تراکتور یعنی تراکتور کشاورزی تک‌دیفرانسیل معادل ۵برابر درآمد سال گذشته خانوارهای روستایی است. این میزان ۳۴برابر کل درآمد سال گذشته دهک اول، ۱۷برابر درآمد دهک دوم، ۱۱برابر درآمد دهک سوم و ۹ تا ۲برابر کل درآمد خانوارهای واقع در دهک‌های چهارم تا دهم است.
اما شاخص دیگر، شاخص زمان انتظار برای خرید تراکتور است. از آنجا که خانوار روستایی نمی‌تواند کل درآمدش را پس‌انداز کند، با کسر چهار هزینه اصلی یعنی ۱- پوشاک و کفش، ۲- آب، گاز و برق مسکن، ۲- بهداشت و درمان، ۳- حمل‌ونقل و ارتباطات و ۴- خوراکی‌ها، مدت زمانی را که طول می‌کشد خانوار روستایی بتواند یک تراکتور با قیمت فعلی بخرد، معادل زمان انتظار برای خرید تراکتور درنظر گرفتیم. لازم به ذکر است با توجه به بالا بودن نرخ مالکیت مسکن در روستاها، هزینه مسکن را کسر نکردیم.
با این حساب، زمان انتظار برای خرید یک تراکتور برای کل دهک‌ها ۱۲.۶ سال، برای دهک اول (کم‌درآمدترین) ۱۷۳ سال، برای دهک دوم ۷۲ سال، برای دهک سوم ۳۷.۶ سال، برای دهک چهارم نزدیک به ۲۵ سال، برای دهک پنجم ۱۸.۶ سال، برای دهک ششم ۱۴.۶ سال، دهک هفتم ۱۱.۸ سال، دهک هشتم ۹.۴ سال، دهک نهم ۷.۴ سال و برای دهک دهم (پردرآمدترین) ۳.۹ سال خواهد بود. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد زمان انتظار برای خرید تراکتور در دهک‌های یک تا ششم بین ۱۵ تا ۱۷۳ سال است که عملا به معنی خارج شدن این گروه‌ها و دهک‌های درآمدی از مصرف‌کنندگان تراکتور و تبدیل شدن تراکتور به کالای گران‌قیمت است. با توجه به اینکه تراکتور و درمجموع ماشین‌آلات کشاورزی ابزار کار و نیاز ضروری کشاورزان و دامداران بوده و همانند خودرو خاصیت رفاهی ندارد، عدم دسترسی کشاورزان به ماشین‌آلات و ازجمله تراکتور به معنی فرسوده شدن بیش از پیش زیرساخت‌های تولید در کشور است. موضوعی که در دو سال اخیر نیز موجب شده رقم استهلاک سرمایه از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص پیشی بگیرد. درمجموع این پیری زیرساخت‌ها و ابزارهای تولید در کاهش بهره‌وری تولید و افزایش هزینه تولید و درنتیجه غیراقتصادی شدن فعالیت‌های تولیدی موثر خواهد بود.
به ازای هر ۸ کشاورز یک تراکتور داریم
آنطور که آمارهای اعلامی مرکز توسعه مکانیزاسیون و تراکتورسازی نشان می‌دهد، سالانه بین ۲۰ تا ۲۲ هزار تراکتور بین کشاورزان توزیع می‌شود. این درحالی است که کارشناسان و مسئولان صنف‌های کشاورزی می‌گویند اگر هم سالانه ۱۰ درصد از کشاورزان بخواهند تراکتور خریداری کنند، سالیانه به ۴۰ تا ۵۰ هزار تراکتور در ایران نیاز داریم، رقمی که دوبرابر میزان توزیع فعلی در کشور است.
اما بررسی آمارهای تعداد موجودی تراکتورهای کشاورزی و باغی کشور از سال ۱۳۸۱ تا سال ۱۳۹۸ (آخرین آمار رسمی وزارت جهاد کشاورزی) نشان می‌دهد تعداد تراکتورهای کشور از ۲۵۵ هزار دستگاه در سال ۱۳۸۱ به ۵۳۴ هزار و ۴۶۶ دستگاه در سال ۱۳۹۸ رسیده است. به عبارتی طی ۱۷ سال اخیر تعداد تراکتورهای کشور فقط ۲ برابر شده است.
اما موضوع فقط به اینجا ختم نمی‌شود و مقایسه تعداد بهره‌برداران کشاورزی ایران با موجودی تراکتورها نشان می‌دهد وضعیت مالکیت تراکتور چندان تعریفی ندارد؛ چراکه تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی ایران که آمار رسمی آن مربوط به سال ۱۳۹۳ بوده ۴ میلیون و ۱۶ هزار نفر است. البته در سال‌جاری عباسی، رئیس مرکز مکانیزاسیون وزارت جهاد این تعداد را ۴.۵ میلیون بهره‌بردار ذکر می‌کند. با این حال در این گزارش مبنا را آمارهای رسمی مرکز آمار ایران قرار می‌دهیم.
در اینجا اگر آمار رسمی تعداد بهره‌برداران را درنظر بگیریم که ۵۰۰ هزار نفر نیز کمتر از آمار غیررسمی است، با لحاظ کردن تعداد ۵۳۴ هزار و ۴۶۶ دستگاه موجودی تراکتور در کشور، به ازای ۷.۵ بهره‌بردار یک تراکتور در کشور وجود دارد. این وضعیت موجب شده کشاورزان زیادی پشت صف دریافت تراکتور بمانند. برای نمونه براساس اظهارات یکی از مسئولان جهاد کشاورزی استان ایلام، فقط در این استان ۶ هزار نفر متقاضی دریافت تراکتور وجود دارد. این درحالی است که کل تراکتورهای توزیعی در کشور ۲۲ هزار دستگاه است.
جان کشاورزان برای انحصارگرمهم نیست
چه بخواهیم چه نخواهیم، طی چندین دهه اخیر بخش عمده و اصلی تامین تراکتور در کشور در قبضه شرکت تراکتورسازی بوده است. آنطور که سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر فعلی جهاد کشاورزی در اردیبهشت سال‌جاری گفته است، ۹۸درصد بازار تراکتور در اختیار شرکت تراکتورسازی است. یکی از فعالان بخش کشاورزی به خبرنگار «فرهیختگان» می‌گوید این بازار به‌قدری انحصاری و تضمین شده برای یک تولیدکننده است که این تولیدکننده حتی از ساده‌ترین اقدام ممکن که نصب اتاقک برای تراکتور است هم خودداری می‌کند و جالب آنکه تراکتورسازان اتاقک تراکتور را که وسیله حفاظت کشاورزان در مقابل سرما و گرما و حیوانات وحشی است، به‌عنوان آپشن به کشاورزان پیشنهاد داده و به قیمت‌های گزافی آن را به فروش می‌رسانند که خرید و نصب آن خارج از توان ۹۰ تا ۹۵ درصد کشاورزان است. اما به‌نظر می‌رسد این انحصار کار خود را در قیمت‌ها هم کرده است؛ چراکه در این گزارش گفته شد که بین ۶ تا ۷ دهک دیگر توان خرید تراکتور را نخواهند داشت و حتی در این وضعیت خرید تراکتور برای دهک هشتم نیز دشوار شده است.
