تولد خورشید با طعم هندوانه: نگاهی به آیین‌ها و غذاهای مرسوم شب یلدا در چهارسوی ایران
شب یلدا که از سی‌امین شب آذر تا زمان طلوع آفتاب یکم دی ماه را در بر می‌گیرد، از جشن‌های کهن ایرانیان است که در اقصانقاط ایران به شکل‌های متفاوتی برگزار می‌شود. اما آنچه در این شب مرسوم است به‌جای آوردن صله رحم و گردهم آمدن در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها است که تا پاسی از شب با حافظ‌خوانی و قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی و یا بازگویی خاطرات همراه است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، در چنین شبی ایرانیان در نقاط مختلف کشور در کنار میوه و آجیل، غذاهای متفاوتی را تهیه میکنند که اغلب غذاهای سنتی خاص آن منطقه است. خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون که همه جنبه نمادی دارند نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند برای مثال انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب هستند. در این شب شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی میکنند.
در منطقه شمالی کشور و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزیین میکنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌آویزند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزیین میکنند و به خانه عروس می‌برند.
خشیل یکی از غذاهایی است که در آذربایجان در کنار دیگر غذاها در سفره شب یلدا قرار می‌گیرد. خشیل یکی از غذاهای زمستانی است که به خاطر کالری بالایی که دارد مقاومت بدن را هم در مقابل هوای سرد منطقه آذربایجان بالا می‌برد.
در اردبیل نیز رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولاً در شب یلدا گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می‌خورند.
سفره مردم شیراز در شب چله همچون سفره نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها آماده می‌شود. همچنین حافظ خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌ها است. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله‌نشینان محسوب می‌شود. کلم پلو شیرازی غذای شب چله مردم شیراز است.
همدانی‌ها در شب یلدا فال سوزن می‌گیرند به طوری‌که همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مِیز خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در این استان است.
در شهرهای خراسان خواندن شاهنامه فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار میریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود.
کف زدن از سرگرمىهاى زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها میریزند. برای برگزاری این جشن خانواده‌ها سعی میکنند تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
در خراسان رضوی مردم بر این باور بودند که هرکس در شب چلّه هویج، گلابی، انار و زیتون سبز بخورد، در تابستان سال بعد از گزند جانوران، به ویژه نیش عقرب در امان خواهد بود. در شب چله هندوانه بیشتر از میوه‌های دیگر مورد توجه عموم است. چراکه هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. مردم این خطه همچنین باور بر این هستند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد که البته این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C است مطابقت دارد.
در خراسان شمالی شب چله‌گی (هدیه) بردن برای نوعروسان از سوی خانواده داماد یکی از سنت‌های نیک است که زنان کرد خراسان با لباس‌های سنتی و محلی و در حالی که خوانچه‌هایی(سینی‌ها بزرگ) را بر سر دارند و درون خوانچه‌ها برنج، روغن زرد، فطیر، کله قند و کفش و لباس، قرار دارد برای عروس می‌برند و در این مسیر عاشق‌ها این مجموعه را که بیشتر نزدیکان داماد هستند را همراهی میکنند.
هندوانه، کدو، سیب، انار، انگور آونگ شده، چغندر، قورمه نمک سود شده، گردو، کشمش، برگه زرد آلو، سنجد برخی از خوراکی‌های رایج در بین مردم هستند. معمولا در این خطه برای نگهداری میوه‌ها از شیوه‌های سنتی استفاده می‌شود مثلا برای سالم ماندن هندوانه آن را روی کاه می‌گذارند و انگور را در خانه آونگ میکنند و با نمک سود کردن گوشت را تا چله نگه می‌دارند.
در این شب هندوانه مظهر تابش آفتاب، انار مظهر زایش و زایندگی و سیب مظهر عشق و محبت در زندگی است.
در گیلان هندوانه را بخش مهمی از سفره شب یلدا را تشکیل می‌دهد چراکه گیلانی‌ها معتقدند که هرکس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد آوکونوس (آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد که البته به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره میریزند، خمره را پر از آب میکنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشهای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوکونوس در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه‌کش آفتاب می‌خورند.
مردم کرمان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند. چند سالی است که جشن یلدای کرمان، برای مردمان کویرنشین و حتی برخی از سفر دوستان پایتخت‌نشین، نامی آشنا و تداعی‌کننده خاطراتی بسیار شیرین و به‌یادماندنی است. جشن یلدا که معمولاً طی 2 شب برگزار می‌شود، همواره میزبان بسیاری از علاقه‌مندان این رسم کهن ایرانی بوده که از شهرهای دور و نزدیک، میهمان آن شده‌اند. این جشن که به میزبانی یک هتل در شهر کرمان برگزار می‌شود، به‌طور معمول میهمانان خود را شب قبل از یلدا به قلب کویر لوت و شهر کلوت‌ها می‌برد تا در آنجا با اجرای برنامه‌هایی نظیر شترسواری و اسب‌سواری، آتش‌بازی و نورافشانی، اجرای موسیقی سنتی و محلی، تماشای غروب بی‌همتای کلوت‌ها و پذیرایی‌های ویژه، به استقبال شب یلدا بروند.
روز بعد و شب دوم این مراسم نیز اختصاص به برنامه‌هایی نظیر حرکت کارناوال یلدا در سطح شهر، چیدمان سفره یلدا و برگزاری مراسم اصلی این جشن در سالن‌های هتل دارد.
خاگینه خرما یکی از غذاهای سنتی شهر زنجان برای شب یلدا است. این غذای شیرین و خوشمزه جزو غذاهایی است که زنجانی‌ها سالی یکبار و فقط برای این شب درست میکنند. غذای پرانرژی و مقوی که اگر زنجانی‌ها دلیل قانع کننده‌ای برای پخت آن فقط برای یکبار در سال نداشته باشند، همیشه یا حداقل در ماه‌های سرد سال طبخ میکنند.
در مازندران غذای اصلی شام یلدا هم با انار درست می‌شود. «کرک انار تیم پهلو» اسم این غذایی است و چون جز شمالی‌ها کسی نمی‌تواند اسم این غذا را سریع به یاد بیاورد، به اسم خورشت ناردون هم معروف شده است. این غذا با مرغ یا با گوشت پرنده‌های بومی مثل اردک و مرغابی درست می‌شود.
انتهای پیام/
رئیس دانشگاه شهید بهشتی مطرح کرد؛
