«محمد اکبر ارزانی دهلوی»؛ طبیب برجسته شبه‌قاره هند
میرمحمد ارزانی بن میرحاجی مقیم، معروف به «شاه ارزانی»، طبیب، عالم و صوفی برجسته شبه‌قاره در قرن‌های یازدهم و دوازدهم هجری قمری است.
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.
با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.
برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.
میرمحمد ارزانی بن میرحاجی مقیم، معروف به «شاه ارزانی» یا «شاه محمد اکبر»، پزشک، عالم و صوفی برجسته شبه‌قاره در قرن‌های یازدهم و دوازدهم هجری قمری است.
از تاریخ تولد و تاریخ و محل فوتش اطلاع دقیقی در دست نیست. وی از مردم دهلی بود و در عهد اورنگ‌زیب (حکومت: 1068-1118ق) و جانشین او، شاه عالم بهادرشاه اول (حکومت: 1119-1124ق) می‌زیست.
ارزانی دهلوی دانش پزشکی را در هند و شیراز آموخت. در این دوره محصلان علم پزشکی زبان فارسی را به کار می‌بردند. ارزانی دهلوی که زبان فارسی را خوب می‌دانست، به آموختن زبان عربی نیز روی آورد و پس از آن به تألیف و تدوین کتب پزشکی به زبان فارسی و عربی پرداخت. تألیفات او در سراسر شبه قاره برای تعلم طب، تدریس می‌شد.
آثار متعدد وی در علم پزشکی بدین قرارند:
1. طب اکبر یا طب اکبری که ترجمه شرح اسباب و علامات نفیس بن عوض کرمانی به فارسی است. این کتاب 27 فصل و یک خاتمه دارد و مؤلف در مقدمه کتاب به افزودن مطالبی از کتاب‌های دیگر و کاستن مباحث فلسفی اشاره کرده است. ارزانی دهلوی ترجمه و تألیف این کتاب را به نام اورنگ زیب، در 1112ق به پایان رساند. این اثر بارها در هند و ایران به چاپ رسید. نخستین چاپ آن در سال 1264 بوده است.
2. میزان‌الطب، به فارسی، که مختصری در علم پزشکی است و ارزانی دهلوی آن را برای کمک به شاگردانش تألیف کرد. این کتاب مجموعه‌ای است در سه مقاله در کلیات، داروهای مفرد و مرکب و بیمارری‌ها و درمان آنها را چندین بار در کلکته و کانپور چاپ شده است. محمد هاشم نوشاهی قادری (متوفی 1259ق) آن را با نام مفتاح‌العلاج منظوم کرده است.
3. مجریات الاکبری یا مجریات اکبری، این کتاب به فارسی و درباره داروهای مرکب است که در چندین باب تألیف شده است و مانند میزان‌الطب رساله‌ای آموزشی است. مجربات اکبری در 1280ق، در لکهنو و در 1278ق در بمبئی به چاپ رسید.
4. قرابادین قادری، کتابی است به فارسی که ارزانی دهلوی آن را در 1126ق به نام شیخ عبدالقادر گیلانی و صوفی قادری تألیف کرده و تاکنون چهار بار در لکهنو و بمبئی چاپ شده است. مؤلف در مقدمه کتاب قرابادین از تألیفات دیگرش، مفرح‌القلوب و تعاریف‌الامراض، نیز نامه برده است.
5. مفرح‌القلوب، کتابی به فارسی و شرح قانونچه محمود بن محمد چغمینی است و قانوچه نیز برگزیده کتاب قانون ابن سیناست. مفرح‌القلوب در پنج مقاله و هر مقاله در چند فصل و یک خاتمه دارد.
6. ترجمه طب‌النبی جلال‌الدین سیوطی (متوفی 911ق) به زبان عربی، این کتاب در سه فن قواعد طب، ادویه، علاج امراض و فصول الاعراض است.
ارزانی دهلوی موسیقی کلاسیک هند را به خوبی می‌شناخت و علاوه بر تألیف و ترجمه کتاب‌های پزشکی، تألیفاتی در زمینه موسیقی دارد؛ کتاب بوده پرِکاش میرزا تان‌سین، موسیقی‌دان هندی دربار جلال‌الدین اکبر، را با نام تشریح الموسیقی از هندی به فارسی ترجمه کرد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه پنجاب لاهور نگه‌داری می‌شود.
حکیم ارزانی دهلوی را از بزرگ‌ترین پزشکان و مفسران طب بوعلی سینا در هند می‌شناسند. او زندگی خود را صرف نوشتن کتب باارزشی در علم پزشکی کرد که از بزرگ‌ترین سرمایه‌های مدارس پزشکی در هند به شمار می‌رود.
انتهای پیام/4104/پ
انتهای پیام/
با استفاده مجدد از زبالههای زیستی:
