در جست‌وجوی حیات در عالم/ آیا حیات موجودات فرازمینی حقیقت دارد؟

حیات به آن شكلی كه می‌شناسیم نمی‌تواند روی سطح ستاره‌ها با دمای چند هزار درجه پدیدار شود. ولی بر روی سیاره‌ها و اقمارشان این امكان وجود دارد. خورشید، به عنوان ستاره میزبان منظومه شمسی كه زمین هم عضو آن است، فقط یكی از میلیاردها ستاره تشكیل‌دهنده كهكشان راه شیری است.

ابعاد این كهكشان باورنكردنی است. شبیه قرصی از ستاره، گاز و گرد و غبار است كه قطرش به حدود صد هزار سال نوری می‌رسد. حال تجسم كنید كه میلیاردها كهكشان، همانند كهكشان راه شیری در عالم وجود دارد و البته هر یك از آنها می‌توانند دارای میلیاردها ستاره باشد. پس عجیب نیست اگر فكر كنیم ممكن است تعداد زیادی سیاره هم در عالم وجود داشته باشد. در حال حاضر، بیش از 4000 سیاره در خارج از منظومه شمسی كشف شده‌ كه از آنها با عنوان سیاره‌های فراخورشیدی (Exoplanets) یاد می‌كنیم.

قطعا تعداد سیاره‌های فراخورشیدی خیلی بیشتر از این عدد است. البته محدودیت‌های فنی و رصدی مانع اصلی است و با رفع آنها، تعداد سیاره‌های فراخورشیدی كشف‌شده افزایش خواهد یافت. براساس چنین ملاحظاتی و برخی پارامترهای مؤثر دیگر در دهه 1340شمسی / 1960میلادی، اخترشناسی به نام فرانك دریك، برآوردی ارائه داد از تعداد تمدن‌هایی در كهكشان راه شیری كه ممكن است قادر به تبادل سیگنال باشد.

عددی كه به دست آورد باورنكردنی است: ده هزار! البته این فقط یك گمانه‌زنی نظری بود و نه واقعیتی مسلم. اما به هر حال همین حساب و كتاب نشان می‌دهد احتمال وجود حیات در دنیاهای ماورای زمین صفر نیست.

اكنون تلاش بشر برای یافتن حیات در عالم را حول سه محور می‌توان خلاصه كرد:
كاوش سیاره‌ها و اقمار منظومه شمسی
جو سیاره‌های فراخورشیدی
آشكارسازی سیگنال‌های موجودات احتمالی فرازمینی!
 

كاوش در منظومه‌ شمسی
بدون تردید نخستین هدف برای یافتن حیات احتمالی، منظومه سیاره‌ای است كه زمین هم عضوی از آن است، یعنی منظومه شمسی. در این منظومه هشت سیاره و بیش از 170 قمر و البته تعداد بی‌شماری سیارك وجود دارد. امكان ارسال فضاپیما برای مطالعه اجرام منظومه شمسی وجود دارد و البته طی چند دهه اخیر مأموریت‌های متعدد فضایی برای كاوش اسرار منظومه شمسی اعزام شده‌ و دستاوردهای شایان توجهی هم داشته‌ است.

اما برخی از اجرام منظومه شمسی بیش از بقیه مورد توجه است. علتش ساده است: به نظر می‌رسد شرایط پیدایش حیات را داشته یا دارند. مریخ یكی از همان سیاره‌هایی است كه فضاپیماهای متعددی تاكنون برای كاوش این سیاره به فضا پرتاب شده‌ است. برخی از این مأموریت‌های فضایی اكنون نیز در جریان است.

به طور خلاصه تاكنون نشانی از حیات در سیاره سرخ به دست نیامده، اما دستاوردهای بی‌نظیری حاصل شده كه نوشتاری جداگانه را طلب می‌كند. اما دو قمر از اقمار سیاره زحل، یعنی اِنسلادوس و تایتان و یك قمر از اقمار سیاره مشتری، یعنی اروپا، بسیار مورد توجه دانشمندان است. البته سیاره‌های زحل و مشتری، غول‌هایی گازی هستند كه بعید است گونه‌ای از حیات در آنها یافت شود. اما اقمار ذكرشده خصوصیاتی دارد كه این احتمال در مورد آنها مطرح است. ولی چرا و چگونه؟!

این قمرهای اسرارآمیز
اِنسلادوس، سطحی كاملا یخی دارد. ضخامت لایه سطحی یخی حدود پنج كیلومتر برآورد می‌شود. اما شواهد متعدد حكایت از آن دارد كه در زیر این سطح یخ‌زده، یك اقیانوس عظیم مایع، احتمالا از جنس آب، به عمق تقریبی 65 كیلومتر وجود دارد. اگر چنین باشد، این احتمال وجود دارد كه گونه‌های بسیار ساده حیات در این اقیانوس عظیم زیر لایه یخ سطحی اِنسلادوس وجود داشته باشد. علت وجود چنین اقیانوسی (از احتمالا آب مایع) گرمای تولید شده در اعماق اِنسلادوس است. این گرما به دلیل جاذبه گرانشی سیاره مادر و حركت لایه‌های درونی بر روی یكدیگر ایجاد می‌شود.

یكی دیگر از اقمار سیاره زحل هم بسیار شگفت‌انگیز است: تایتان! این قمر جو بسیار غلیظی دارد، به طوری كه سطح آن قابل رؤیت نیست. اما شواهد متعدد حكایت از آن دارد كه در سطح آن دریاها یا دریاچه‌هایی از تركیبات هیدروكربنی، مثل اتان و متان مایع وجود دارد. مأموریت فضاپیمای كاسینی مطالعه سیاره زحل و اقمارش بود. هنگامی كه این فضاپیما به سیاره زحل رسید، بخشی از آن به نام هویگنس برای مطالعه تایتان از فضاپیمای مادر جدا شد.

هویگنس وارد جو تایتان شد و بر روی آن فرود آمد. تصاویری مقابل دیدگان بشر از سطح تایتان فراهم آورد كه تاكنون دیده نشده بود. یافته‌های هویگنس و داده‌های كاسینی حكایت از شرایط مستعد برای شكل‌گیری مولكول‌های پیچیده حیات در این قمر سیاره زحل دارد. ولی هنوز به داده‌های بیشتر نیاز است. به‌همین دلیل مأموریت فضایی بعدی برای مطالعه تایتان تحت عنوان دراگون‌فلای (Dragonfly به معنی سنجاقك) انجام خواهد شد.

دنیای شگفت‌انگیز بعدی، یكی از اقمار سیاره مشتری، یعنی اروپاست؛ یك دنیای یخی دیگر. ضخامت لایه سطحی یخ‌زده آن حدود 10 كیلومتر تخمین زده می‌شود. اما زیر این لایه سطحی یخ‌زده باید اقیانوسی از ماده‌ای مایع وجود داشته باشد. در این دنیای یخی هم نیروی گرانشی سیاره مادر و بقیه اقمار سیاره مشتری باعث می‌شود لایه‌های درونی قمر بر روی یكدیگر حركت كرده و گرما تولید شود.

دقیقا همین گرماست كه باعث می‌شود زیر لایه سطحی یخی، مایع وجود داشته باشد. وجود چنین اقیانوسی از مایع، زمانی بیشتر قوت گرفت كه تلسكوپ فضایی هابل در سال 1393 موفق شد فوران‌هایی را در سطح اروپا كشف كند. از این مهم‌تر، سال گذشته دانشمندان دریافتند در این فوران‌ها آب وجود دارد.

این كشف بزرگ تأییدكننده وجود اقیانوسی از مایع در زیر سطح اروپاست كه در آن آب هم وجود دارد. آیا ممكن است گونه‌ای از حیات حتی به شكل بسیار ابتدایی در آن وجود داشته باشد؟ هنوز نمی‌دانیم. ولی باید مطالعات بیشتری انجام شود. در هر صورت تعداد دنیاهای یخی منظومه شمسی، یعنی اجرامی با سطح یخ‌زده و اقیانوس مایع در زیر آن بین 12 تا 15 مورد برآورد می‌شود. اما آنچه مسلم است، این است كه فعلا در منظومه شمسی هیچ نشانی از حیات یافت نشده است.

جو سیاره‌های فراخورشیدی
از منظومه شمسی كه خارج شویم، محتمل‌ترین مكان پیدایش حیات سیاره‌هایی است كه به دور ستاره‌های دیگر در گردش‌ است؛ یعنی همان سیاره‌های فراخورشیدی. تاكنون بیش از 4000 سیاره فراخورشیدی شناسایی شده است. البته كشف فراخورشیدی‌ها، عمدتا مبتنی بر روش‌های غیرمستقیم است. به دلیل فاصله بسیار زیاد فراخورشیدی‌ها، امكان ارسال فضاپیما برای مطالعه آنها وجود ندارد. پس براساس نور دریافتی از سیاره‌های فراخورشیدی می‌توان خصوصیات آنها را بررسی كرد.

به‌علاوه، اندازه مدارشان و نوع ستاره مركزی مشخص می‌كند آیا بر روی سیاره آب مایع می‌تواند وجود داشته باشد یا خیر. دانشمندان بر این باورند چنانچه یك سیاره فراخورشیدی دارای حیات باشد احتمالا تركیبات جوی آنها متفاوت است با حالتی كه حیات نداشته باشد. از این رو، مطالعه جو سیاره‌های فراخورشیدی بسیار مورد توجه است. تاكنون در جو فراخورشیدی‌ها عناصر و تركیبات مختلفی نظیر آب، مونوكسید كربن، آهن، منیزیم، سدیم و پتاسیم شناسایی شده‌ است.

اما هنوز زود است كه بتوان درباره وجود حیات در این دنیاها قضاوت كرد. همچنین سیاره‌های فراخورشیدی‌ای كشف شده‌ كه مدارشان به‌گونه‌ای است كه آب مایع در سطح آنها می‌تواند وجود داشته باشد. البته این فعلا در حد یك امكان است. به همین دلیل است كه برنامه‌های مطالعاتی گسترده‌ای برای مطالعه سیاره‌های فراخورشیدی در جریان است. اما تاكنون هیچ نشانی از حیات در سیاره‌های فراخورشیدی به دست نیامده است.

تنها گهواره شناخته‌شده برای حیات
آنچه ذكر شد، خلاصه‌ای بود از تلاش بشر و جست‌وجوی او برای یافتن گونه‌ای حیات در عالم. دیدیم كه تاكنون هیچ نشانی از حیات از جایی در عالم به دست نیامده است. شاید در آینده این وضعیت تغییر كند. ولی توجه به این موضوع مهم است كه تحقیقات علمی برای جست‌وجوی حیات در عالم با مطالب سست‌بنیانی كه در واقع شبه علم‌اند از اساس متفاوت است.
آشكارسازی سیگنال‌های موجودات بیگانه
این یكی از همان پروژه‌های جاه‌طلبانه است كه دانشمندان از چند دهه پیش آغاز كردند. ایده اصلی این است: شاید موجودات فرازمینی وجود داشته باشند و شاید آنها سیگنال‌هایی به سوی ما فرستاده باشند؛ پس باید به دنبال آشكارسازی‌شان باشیم! بنابراین در طول موج‌های رادیویی امواج دریافتی از آسمان مورد بررسی قرار می‌گیرد تا شاید خاستگاه آنها غیرطبیعی و از طرف موجوداتی هوشمند باشد.

با وجود تلاش گسترده در این زمینه، نتیجه نهایی چیزی نبوده جز آن كه از آن به عنوان «سكوت بزرگ» یاد می‌كنند. ممكن است این سكوت بزرگ مأیوس‌كننده به نظر برسد، اما هستند دانشمندانی كه معتقدند باید با ابزارهای آشكارسازی پیشرفته‌تری مترصد دریافت سیگنال‌های احتمالی باشیم. در این راستا پروژه‌هایی هم در جریان است.

منبع: روزنامه جام‌جم

انتهای پیام/