«ابن‌خوّام»؛ ریاضیدان نیکوکار

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

عبدالله بن محمدبغدادی، ریاضی‌دان و پزشک قرن هفتم هجری  است.

وی در 643ق به دنیا آمد. شهرت او بیشتر در زمینه ریاضیات است اما او را طبیب، فیلسوف و ادیب نیز خوانده‌اند. وی به تحصیل در علم طب و حساب پرداخت و پس از پایان تحصیلاتش در محضر درس خواجه نصیرالدین طوسی شرکت کرد.

ابن خوّام رئیس مدرسه طب بغداد بود و در دارالذهب نیز تدریس می‌کرد. وی شاگردان بسیاری را در فنون هزل و جد آموزش داد. شرف‌الدین هارون، پسر وزیر و پسران علاءالدین صاحب دیوان از شاگردان وی بودند و او به آنها علم حساب می‌آموخت. عزالدین اریلی و کمال‌الدین حسن فارسی نیز از دیگر شاگردان او بودند.

ابن خوّام شافعی مذهب بود. او با حکمرانان و بزرگان مراوده و ارتباط بسیار داشت، به همین سبب توانست ثروت فراوانی کسب کند. بخشی از ثروتش را برای ساختن مدرسه‌ای صرف کرد و مدیر و معلمی هم برای آن تعیین کرد. سپس 10 نفر یتیم را در آنجا ثبت‌نام کرد و سرپرستی مالی آنها را نیز به عهده گرفت.

ابن خوّام از دوستان و نزدیکان خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی بود و وی را برای تفسیری که نوشته بود، بسیار مدح و ستایش کرد. همین امر باعث شد که پس از به قتل رسیدن همدانی که در آن زمان وزیر بود، سراغ ابن خوّام بروند و علیه او شهادت دهند. ابن خوّام هم برای نجات جانش به قاضی‌القضاة قطب‌الدین پناه برد و مقداری زر به او داد تا نجاتش دهد. قاضی هم پذیرفت و عده‌ای را جمع کرد و از ابن خوّام خواست تا به مسلمانی اقرار کند و به این ترتیب از مهلکه جان سالم به در برد.

وی در 724ق درگذشت. پیکر او را در خانه‌اش در بغداد به خاک سپردند. برخی تاریخ مرگ او را 14 محرم 736 آورده‌اند اما این تاریخ زمان استنساخ یکی از کتب است.

معروف‌ترین اثر ابن خوام کتابی است به نام «القواعد البهائیة فی القواعد الحسابیة»، که درباره حساب ذهنی است.

او نگارش این کتاب را در 675ق در اصفهان به پایان رساند و آن را به خواجه بهاءالدین محمد بن شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی تقدیم کرد. کتاب دارای مقدمه، پنج مقاله و خاتمه است. مقدمه کتاب به حقیقت علم حساب، عدد و خواص آن اختصاص دارد.

مقاله اول در 24 فصل به بحث درباره اعداد کسری می‌پردازد؛ مقاله دوم در یازده فصل و در مورد معاملات و قوانین داد و ستد است؛ مقاله سوم درباره انواع مساحت‌هاست که یک باب آن در مورد وزن زمین است و سه شکل در آن آورده شده؛ مقاله چهارم درباره جبر و مقابله است.

به نظر می‌رسد ابن خوّام در نوشتن این کتاب از میزان الحکمة، تألیف منصور خازنی دانشمند مشهور و شاگرد حکیم عمر خیام استفاده کرده و بخش‌هایی از آن را اقتباس کرده باشد. کتاب ابن خوّام شهرت و اهمیت بسیار یافت و شرح‌هایی بر آن نوشته شد که از آن جمله می‌توان به اساس القواعد فی اصول فوائد، تألیف کمال‌الدین حسن فارسی، و ایضاح المفاصد القرائد الفوائد، نوشته یحیی بن احمد کاشی اشاره کرد.

اثر دیگر ابن خوّام رسالة الفراسة است که حسین علی محفوظ آن را در 1954 در تهران به چاپ رساند. آثار دیگری را نیز با نام‌های الرسالة فی فهم المقالة العاشرة المتعلقة من کتاب اقلیدس و مقدمة فی الطب به او نسبت داده‌اند.

انتهای پیام/4104/