کدام مجالس عزاداری برای تربیت دینی کودکان مناسب است؟/ لزوم توجه مداحان و سخنرانان به سن مخاطبانشان

به گزارش خبرنگار حوزه خانواده گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، فرآیند تعلیم و تربیت از موضوعاتی است که همواره دغدغه خانواده‌ها بوده است و با وجودی‌که پیشرفت‌های فراوانی در حوزه علوم تربیتی اتفاق افتاده والدین همچنان از یک الگوی مشخص به‌منظور تربیت فرزندانشان برخوردار نیستند.

نکته قابل توجه در مسائل تربیتی در کشور ما به‌عنوان یک جامعه اسلامی توجه به امور تربیتی به‌گونه‌ای است که بتوان فرزندان را با سیره اهل بیت آشنا کرده و آن را به‌عنوان الگویی برای زندگی‌شان معرفی کرد.

در همین خصوص در گفتگویی تفصیلی با مصطفی سلیمانی روانشناس اجتماعی به بررسی این موضوع و همچنین نحوه معرفی عزاداری‌ به کودکان به‌ویژه در ماه محرم پرداخته خواهد شد.

آنا: چرا در برخی موارد والدین در انتقال مفاهیمی و رفتارهایی که از نگاهشان پسندیده است به فرزندانشان موفق نیستند؟

سلیمانی: والدین به طور مستقیم یا غیر مستقیم در پی اخلاقی بار آوردن کودکان خود هستند. آن­ها با تمسک به ابزارها و دستاویزهای گوناگون، پیوسته می­‌خواهند تغییراتی را که گمان می‌کنند دوست دارند در فرزندانشان ایجاد کنند اما این کودکان، بزرگسالانی با ابعاد کوچک­تر نیستند. تفکر کودکان نسبت به بزرگسالان بسیار متفاوت است. آن­ها توانایی استدلالی قدرتمندی ندارند و از این رو، نمی­‌توانند دنیا را آن­‌چنان که بزرگسالان درک می­‌کنند بفهمند. بنابراین، این بزرگسالان هستند که باید خودشان را به دنیای کودکان نزدیک کنند.

کودک برای درک دنیای اطراف خودش، پدیده­‌ها را به هم تعمیم می­‌دهد و تشبیه می­‌کند یعنی برای تفسیر پدیده­‌های جدید از منطقی که برای تفسیرِ وقایع پیشین استفاده کرده بود استفاده می­‌کند به عنوان مثال با این­‌که می­‌داند خورشید نمی­‌تواند مثل انسان­ها بخوابد و بیدار شود اما طلوع خورشید را به بیداری خورشید در صبح تعبیر می­‌کند.

این ویژگی کودکان، می­‌تواند برای والدینی که نمی­‌توانند خودشان را جای فرزندشان بگذارند دردسر­آفرین باشد. در حقیقت، بسیاری از مشکلات ارتباطی والدین و فرزندان و قطع ارتباطات صمیمانه­ میان آن­ها به این خاطر اتفاق می­‌افتد که درک کودک برای والدینش سخت به نظر می‌رسد.

با این اوصاف، والدینی که به تربیتِ سالم و اخلاقی کودکشان فکر می‌­کنند باید منطق­‌ها و دیدگاه­‌های جدید را با توجه به شرایط و با در نظر گرفتن سطح توانایی و درک کودک به او آموزش دهند.

آنا: چرا بعضاً خانواده‌های مذهبی نمی‌توانند با همراه کردن کودکانشان در مجالس عزاداری محرم، آنها را جذب کنند؟

سلیمانی: با نزدیک شدنِ ایام مذهبی خاص مثل ماه­‌های رمضان و محرم، بسیاری از خانواده‌های معتقد و بعضاً پایبند به مذهب، تصمیم می­‌گیرند که تربیت فرزندشان را از مجرای امور و مراسمات دینی پیگیری کنند به این امید که بتوانند از طریق انتقال مفاهیمِ ارزشیِ موجود در این ایام و رویدادهای خاص، فرزندشان را سالم و اخلاق‌­مدار بار بیاورند.

به عنوان نمونه بسیاری از این والدین اعتقاد دارند که واقعه بزرگی مثل کربلا آن­قدر حرف برای گفتن دارد که شناساندن آن به کودکان می­‌تواند یک کلاس درس­ بزرگ برای آن­ها محسوب شود، از این رو، با فرا رسیدن ایام محرم، این دغدغه را پیدا می­‌کنند که کودکانشان را در مجالس عزاداری شرکت بدهند؛ طعم چای روضه را به آن­ها بچشانند و به طور خلاصه، آن­ها را از این مجالس و مراسم بهره­‌مند کنند اما واقعیت این است که بسیاری از خانواده­‌ها عملاً نمی­‌توانند در این امر موفق شوند.

بسیاری از کودکان، اثرِ تربیتی مناسب را از این‌­گونه مجالس نمی­‌گیرند و برعکس، حتی بعضاً با موقعیت­‌هایی نیز مواجه می­‌شوند که آن­ها را به‌طور کلی از مجالس عزاداری دل­‌زده و فراری می‌کند که در موارد مورد سؤال درباره آن توضیح خواهم داد.

آنا: آیا این باور درست است که فقدان زمینه‌سازی برای کودکان در محیط خانه یکی از دلایل احتمالی دلزدگی کودکان از مجالس عزاداری می‌شود؟

سلیمانی: بله، یکی از مواردی‌که باعث فراری شدن کودکان از مجالس روضه می‌شود بحث گریه کردن در این نوع مراسم‌ها است و این‌که کودکان با چنین وضعیتی مواجه نشده‌اند.

کودکان، والدین­شان را ابرقهرمانان زندگی­‌شان می­‌دانند. آن­ها گریه را نوعی ضعف تلقی می­‌کنند و به این خاطر، با دیدنِ گریه پدر و مادرشان، آن­ها را ضعیف قلمداد می­‌کنند. بدیهی است که ضعیف به نظر رسیدنِ کسی که زمانی ابرقهرمان بوده می­‌تواند به شدت در کودک احساس ناامنی و اضطراب را به وجود بیاورد.

به این خاطر، بسیاری از والدین، برای حفظ امنیت و سلامت روانی فرزندانشان، تا جای ممکن آنها را از اتفاقاتِ غم­‌انگیز و حزن­‌آور دور نگه می­‌دارند و عموماً هم گریه و اندوه خودشان را از کودکانشان مخفی می­‌کنند.

حالا پرسش این­جاست که آیا عقلاً گریه والدین باید پشتِ درهای بسته باشد؟

واقعیت این است که کودکانی که هیچ­‌وقت گریه پدر و مادرشان را ندیده­‌اند از نظر هوش عاطفی دچار کمبود هستند. والدین باید به فرزندانشان نشان بدهند که «گریه نشانه ناراحتی است»، دلیل دارد و یک پروسه کوتاه­‌مدت است و تمام می­‌شود.

اگر کودکان با گریه پدر و مادر ناآشنا باشند، مجلس عزای امام حسین(ع) می­‌تواند موجب دل‌زدگی آن­ها از محرم و امام حسین(ع) شود؛ اما آشنایی با فضای گریه والدین، می‌تواند آن­ها را نسبت به کشف علت گریه ترغیب کند.

پیوند واقعی کودک با امام حسین(ع) نیز عملاً در فضای عاطفی است که اتفاق می­‌افتد. اما از آن­جایی که کودک نمی­‌تواند در حد فهم یک بزرگسال به کمالات شخصیتی مثل امام حسین(ع) واقف شود تفاوتی میان گریه بر امام حسین(ع) با گریه­‌های دیگر نمی­‌بیند. علت اجتناب از شیون و بی­‌تابی در حضور کودک نیز همین است.

آنا: آیا تاریکی فضای عزاداری‌ها در فراری شدن کودکان از مجالس عزاداری مؤثر است؟

سلیمانی: کودکان در مرحله­ رشدِ تصوراتِ تخیلی هستند. آن­ها به دلیل ذهنِ فعال و خلاقی که دارند از هر چیزی در تاریکی برای خودشان یک هیولا خلق می­‌کنند و سپس از آن هیولا می­‌ترسند.

ترس از تاریکی غالباً به این دلیل اتفاق می­‌افتد که کودک در آن موقعیت، احساس ناامنی و اضطراب می­‌کند چون گمان می­‌کند که قرار است توسط آن موجودِ خیالی آسیب ببیند.

تاریکیِ مجالس عزاداری أبی­‌عبدالله خوشایند کودکان نیست و تصویر نامناسبی از این مجالس را در ذهن آن­ها به وجود می­‌آورد به این خاطر، والدین نباید کودکانشان را به مدتِ طولانی در تاریکی نگه دارند.

حفظ تماس فیزیکی، مثل در آغوش گرفتن کودکان یا گرفتن دست آن­ها در زمان خاموش بودن لامپ­‌ها نیز می­‌تواند در بازگرداندن آرامش به آن­ها کمک کند.

آنا: معمولاْ کودکان بازیگوش هستند و مدت زمان زیادی نمی‌توان آنها را در یک جا به‌ویژه مراسم‌های مذهبی نگه‌داشت. در این خصوص باید کرد؟

سلیمانی: کودکان عموماً پر جنب و جوش هستند، توان جسمی و روحی کمی دارند و در نتیجه، حوصله­‌شان محدود است.

به سختی می­‌توان یک کودک را برای زمانی بیشتر از چند دقیقه در یک‌جا ثابت نگه داشت. بی‌توجهی به میزان حوصله و صبر کودک او را عصبی، خسته و دل­زده می­‌کند بنابراین والدین باید برای توجه به حال و اوضاع کودک، زمان حضور در مجالس عزاداری را تا جای ممکن مختصر و کوتاه کنند.

در خصوص بازیگوشی کودکان هم باید گفت که شیوه برخورد والدین قبل، حین و بعد از عزاداری می­‌تواند تعیین­‌کننده نگرش فرزندان به این موضوع باشد. برخوردهای خشن، تحقیرآمیز و تحکم‌آمیزِ والدین با فرزندان در این مجالس، آن­ها را از این جلسات دل­زده و بیزار می­‌کند.

کودکان نمی­‌توانند مانند بزرگسالان مبادی آداب باشند. ما نمی­‌توانیم از کودکان انتظار داشته باشیم که مثل بزرگ­‌ترها شرایط عزاداری را درک کنند و یک گوشه بنشینند و سوگواری کنند.

کودک باید کودکی کند. شیطنت و بازیگوشی، ذات کودکان است و به این خاطر، والدین باید همیشه اسبابِ ­بازی و سرگرمی را برای آن­ها فراهم کنند.

محرومیتِ کودک از چیزهایی که دوست دارد و نسبت به آن­ها احساس نیاز می­‌کند می­‌تواند خاطره بدی از مراسم­‌های عزاداری در ذهن او ایجاد کند. والدین می­‌توانند با همراه داشتنِ مدادرنگی، قلم و کاغذ و خوراکی­‌های موردِ علاقه کودک در مجالس عزاداریِ امام حسین، برای او خاطراتِ خوشایندی خلق کنند.

در بسیاری از مراسم­‌های عزاداری دیده می‌شود که مداحان و عزاداران مدام به کودکان برای رعایت سکوت، یک­جا نشستن و آرام بودن تذکر می­‌دهند. از آن­ها می­‌خواهند که نظم مجلس را به هم نزنند و در حقیقت، آن­ها را به انجام رفتاری خلاف میلشان مجبور می­‌کنند.

مجلس عزای هوشمندانه مجلسی است که در حاشیه آن فضایی نیز برای تجمع کودکان هم­‌سن­ و­ سال فراهم شده باشد. کودکان باید بتوانند در عین حال که صدای سخنران و آوای روضه را می‌شنوند به بازی آزادانه هم مشغول باشند.

آنا: علاوه بر مواردی‌که مطرح شد به‌نظر می‌رسد محتوای برخی روضه‌ها خود می‌تواند کودکان را در آینده از مجالس عزاداری مذهبی فراری دهد. نظر شما در این‌باره چیست؟

سلیمانی: خیال­‌پردازی و تصویرسازی، بخشی از فرآیند رشدی کودکان است. کودکان با قوه تخیلشان می­‌توانند مهارت­‌های بسیاری را یاد بگیرند. تقویت تفکر غیرانتزاعی و افزایش مهارت‌های زبانی و ارتباطی از جمله فواید و دستاوردهای تصویرهای تخیلی است. با این همه، قوه تخیل می­‌تواند در برخی موارد ضررهایی را نیز برای کودک به دنبال داشته باشد.

در برخی از مجالس و هیئات عزاداری، روضه­‌خوانان بدون این­‌که سن و حالِ مخاطبینِ خودشان را در نظر داشته باشند به توصیف صحنه­‌های مُثله شدنِ امام حسین(ع) و یارانش می­‌پردازند.

تشریح جزء به جزءِ بریده شدن سر و دست در این مجالس می­‌تواند حال روحی کودکانی را که با دقت به توصیف این وقایع دردناک گوش می­‌دهند به هم بریزد و باعث ترس آن­ها شود. کودکان با قوه تخیلی که دارند به این توصیفات شاخ و برگ می­‌دهند و تصاویر آزاردهنده­‌ای برای خودشان خلق می‌کنند.

اما به هر حال از آن­جایی که برخی از روضه­‌خوانان، در مجالس آزاد و عمومی به توضیح مکشوف این وقایع می‌پردازند و ماجرای کشته شدنِ امام حسین(ع) و فرزندانشان را مو به مو و با جزئیات تشریح می­‌کنند این وظیفه والدین است که پیش از شرکت در مجلس، از کیفیت آن اطلاع حاصل کنند.

اگر قرار بر این است که کودک با شرکت در مجلس عزای امام حسین، تأثیر مثبت بگیرد باید از هر مجلسی که در آن صحنه­‌های باز و خشن روایت می­‌شوند دوری کند.

در چنین شرایطی که آشنا کردن و آشتی دادن کودک با مراسم عزاداری امام حسین اهمیت دارد ترجیحِ والدین در انتخابِ مجالس و هیئت­‌ها، باید انتخابِ کودک باشد.

گاهی کودک دوست دارد در مجالسی شرکت کند که هم‌سالانش در آن شرکت می­‌کنند. در چنین مواردی بهتر است که والدین نظر کودک را به نظر خودشان ترجیح دهند.

آنا: چگونه می‌توان علاوه بر حضور در مراسم و مجالس روضه کودکان را با مفاهیم و آثار تربیتی محرم آشنا کرد؟

سلیمانی: کودکان باید بتوانند پاسخ سؤالات خودشان را راجع به حادثه کربلا، از والدینشان دریافت کنند. این­‌که دارند کجا می­‌روند؟ چرا می­روند و چرا در این مراسم عزا شرکت می­‌کنند می­‌تواند آن­ها را به شدت نسبت به نکات تربیتی این واقعه حساس و ترغیب کند.

کودکان به دلیل این­‌که پاکی فطری خود را از دست نداده­‌اند می­‌توانند به سرعت با ابعاد مختلف و شخصیت­‌های متفاوت حادثه کربلا ارتباط درونی برقرار کنند. این­‌که نباید با کسی بد کرد، نباید به کسی ظلم کرد و موجب آزار کسی شد، می­‌تواند تا سال­‌ها به عنوان یک ذهنیتِ ثابت در شخصیت کودکان باقی بماند و آن­ها را نسبت به بسیاری از خطاها مصون کند.

همین­‌که کودکان بتوانند توصیفِ برخی از مهربانی­‌های امام حسین(ع) را با زبانِ ساده و کودکانه بشنوند، برای آشنایی و پیوند آن­ها با این مکتب کافی است. این آشنایی ساده اما سالم، می­‌تواند زمینه را برای معرفت عمیقِ کودکان در سال‌های آتی فراهم کند.

از آن­جایی که کودکان نمی­‌توانند استدلال­‌های پیچیده و مفاهیم انتزاعی را تصور و تخیل کنند، آموزش فلسفه عظیم قیام عاشورا باید متناسب با فهم آن­ها صورت بگیرد. کودکان زبان محبت را می‌فهمند و می­‌توانند از خودگذشتگی، توجه، مهربانی و دوستی را درک کنند؛ از این رو، بیان صحنه‌هایی از محبت امام حسین(ع) نسبت به خواهرش، حضرت زینب(س) و یا توضیح داستان‌هایی که محبت امام حسین(ع) را به فرزندان و یارانشان توصیف می­‌کند می­‌تواند تا سال‌های نوجوانی هم تأثیر خودش را بر رفتار کودک بگذارد.

البته توجه به یک نکته در جذب کودکان به سیره اهل بیت بیش از پیش می‌تواند مؤثر باشد و آن این‌که کودکان همواره سعی می­‌کنند آن­چه را که می­‌شنوند و می­‌بینند ابتدا در والدین خودشان بیابند پس اگر کودکان میان آن­چه که از والدین می­‌بینند با آن­چه که از داستان­‌های محرم و در توصیف اخلاق امام حسین(ع) و یارانش می­‌شنوند ارتباطی نبینند، به احتمال زیاد نسبت به توصیه­‌های اخلاقی بی­‌اعتنا خواهند شد.

انتهای پیام/4105