چالش‌های گذار بازار تهران از نظم اجتماعی به نظم اقتصادی

به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی خبرگزاری آنا، دکتر مژگان حسینی در نشست بررسی کندوکاو جامعه‌شناختی در بازار تهران که عصر دیروز در دانشکده علوم اجتماعی تهران برگزار شد، افزود: مطالعات ۵ سال گذشته بازار تهران نشان می‌دهد که این بازار از نظر جغرافیایی یک ۴گوش ذوزنقه بوده که ۱۵ درصد مساحت تهران را به خود اختصاص داده است.

وی تصریح کرد: بازار در ۵۰ سال گذشته محل داد و ستد و مبادله کالا بوده است که از قدیمی‌ترین لایه‌های اجتماعی ایران نیز محسوب می‌شود.

حسینی با بیان اینکه بازاری‌ها در دوره قاجار و پهلوی اول از نظر قدرت، منزلت، نفوذ و ثروت دارای موقعیت ممتازی بوده‌اند، اظهار کرد: بر اساس تحقیقات صورت گرفته از بازار تهران در یک بازه زمانی، بازار به عنوان یک نهاد اجتماعی پویا دائما در حال تغییر مداوم است.

وی ادامه داد: رخداد‌ها و تغییرات در وضعیت اجتماعی اقتصادی و سیاسی کشور، تاثیرات متفاوتی را بر شرایط بازار و بازاریان داشته است.

این جامعه‌شناس با بیان اینکه بر اساس بررسی‌های صورت گرفته و نتایج آماری سال‌های ۴۲ تا ۹۲ اعتماد بازاریان به واسطه افزایش امکان کلاهبرداری و کلک در بازار تهران کاهش یافته است، اضافه کرد: کاهش اعتماد در میان اعضای بازار، ‌رواج تقلب و ورشکستگی و جانشینی اسناد کتبی به جای قول و قرارهای لفظی و شفاهی از جمله مسائلی بوده است که بیشتر مصاحبه‌شوندگان به آن اشاره کرده‌اند.

وی با بیان اینکه از سال ۵۰ تا ۵۴ دخالت دولت در بازار منجر به افزایش سلطه حکومت بر این نهاد اقتصادی شد، تاکید کرد: دخالت‌های حکومت در بازار و ایجاد شرکت‌های توزیع دولتی موجب نارضایتی تجار بازار شد و در نتیجه یکی از عوامل پدید آمدن انقلاب به وجود آمد.

عضو انجمن جامعه‌شناسی اقتصادی ایران به عوامل نارضایتی تجار به رشد مظاهر اقتصادی مدرنیته اشاره کرد و گفت: نظام توزیع نوین در آن زمان موجب کاهش نقش بازار و در نتیجه نارضایتی بازاریان شد.

دکتر حسینی با اشاره به وجود ارزش‌های دینی مذهبی در بازار تهران افزود: بازاریان امروز مانند ۵۰ سال پیش معتقد به تاثیر منفی مال حرام در زندگی هستند ولی به نظر می‌رسد نظام ارزشی حاکم بر بازاریان دچار نوعی تناقض شده است به گونه‌ای که پرهیز از کسب مال حرام در بازاریان امروز در حال حاضر با ۵۰ سال پیش کمی متفاوت است.

وی ادامه داد: همچنین فردگرایی در بازار افزایش یافته و مبادلات از حالت اعتباری به روابط نقدی (چک دادن و پول نقد) تبدیل شده‌اند.

دکتر حسینی با بیان اینکه تبدیل روابط اعتباری به روابط نقدی، تاثیر چندانی بر اعتماد متقابل در بازار نداشته است، اظهار کرد: این در حالی است که ۵۰ سال پیش قول و قرارهای شفاهی جای روابط نقدی بوده و به همین خاطر اعتماد و اعتبار متقابل بسیار در مبادلات بازاریان تاثیرگذار و با اهمیت بوده است.

وی همچنین به کاهش حجم مبادله در بازار به علت روابط انجمنی و نیز ظهور فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سطح شهر اشاره کرد و گفت: در ۵۰ سال گذشته بازار تهران مرکز توزیع کالا به سراسر کشور بوده است در حالی که در شرایط فعلی بازار از حالت حرفه‌ای خارج و دیگر مرکز توزیع همه اجناس و کالا در کشور نیست.

این‌ جامعه‌شناس درباره ایجاد تغییر در ساخت‌های نهادی بازار تهران نیز تاکید کرد: تغییر در ساختار نهادی بازار تهران موجب شد که اخلاق اقتصادی کمرنگ و در نتیجه محیط اقتصادی بازار از ثبات کم‌تری برای بازاریان برخوردار شود. البته در بازار امروز تهران روابط همکارانه به میزان بالایی وجود دارد و هم اکنون شدت روابط و رقابت برای همفکری در حل مشکلات مالی همچنان از میزان بالایی برخوردار است.

دکتر حسینی عنوان کرد: با توجه به اینکه همکاری مالی در بازار به دلیل نیاز مالی شکل می‌گیرد بنابراین با افزایش مشکلات مالی، فرصت بازاریان برای همکاری‌های انجمنی نیز کاهش می‌یابد.

عضو انجمن جامعه‌شناسی اقتصادی ایران با تاکید بر اینکه همکاری مالی در بازاریان به نوعی همراه با عقلانیت است، افزود: نبود رابطه معکوس میان فردگرایی و روابط مالی نشان می‌دهد که فرد گرایی خودخواهانه و عقلانیت ابزاری در بازار تهران افزایش و در مقابل اعتماد متقابل و خاص‌گرایی موثر بر پایبندی به هنجارهای اخلاق اقتصادی کاهش یافته است.

وی با بیان اینکه بازار تهران در حال حاضر به سمت یک بازار تفردیافته حرکت می‌کند، ادامه داد: در صورت ادامه این روند بازار تهراندر آینده تبدیل به مجموعه‌ای از مغازه‌های کوچک با سرمایه‌های اندک و تهی از افراد سرمایه‌دار و وزین در امر توزیع و انتقال کالا خواهد شد.

دکتر حسینی اظهار کرد: همچنین با تبدیل بازار تهران به مجموعه‌ای از مغازه‌های کوچک، نقش قاطع سیاسی و اقتصادی بازار نیز کاهش می‌یابد و این درحالی است که بازار می‌تواند با وجود کارکرد کنترل قیمت، جایگاه خود را به عنوان یک شبکه‌ دارای مزیت رقابتی حفظ کند.

عضو انجمن جامعه‌شناسان اقتصادی ایران با بیان اینکه بازار تهران را می‌توان یک اجتماع اقتصادی دانست، تصریح کرد: تقویت نهادهای رسمی به عنوان بدیل‌هایی که چارچوب هنجاری آن‌ها پیش از این ریشه در سنت داشته‌اند، ضرورت دارد؛ به بیان دیگر، چنانچه نهادهای رسمی اعم از اجرایی و... در ارتباط با کارایی قوانین تقویت شوند، بر نظم اقتصادی بازار نیز افزوده خواهد شد و به عنوان نمونه کارا بودن قوانین مربوط به تخلفات کلاهبرداری می‌تواند هزینه اجتماعی مبادلات در بازار تهران را کاهش و به حجم مبادلات بیافزاید.

وی گفت: نهادهای اجرایی مرتبط با بازار مانند مجامع امور صنفی و بطور خاص اتحادیه‌های صنفی می‌توانند در فرآیند جامعه‌پذیری با تقویت تعهد اجتماعی، ایجاد هویت جمعی و تعهدات مشترک میان اعضا امکان بروز تخلفات اقتصادی و یا هر امر ایجادکننده هزینه اجتماعی برای مبادلات اقتصادی تولید را کمرنگ یا از بین ببرند.

دکتر حسینی ادامه داد: به بیان دیگر دو نوع کنترل درونی و بیرونی برای تخلفات بوجود می‌آید که به علت وجود اشراف کافی از سوی اتحادیه بر اعضا اولا تخلف از نظر دور نمی‌ماند و ثانیا اتحادیه دارای اهرم‌های قوی برای مجازات است.

وی برای تثبیت جایگاه بازار در شبکه توزیع کشور به شهرداری پیشنهاد کرد تا با حفظ فضاهای باز عمومی، پیش‏‌بینی پوشش هماهنگ معابر در بخش تجاری، تفکیک کانال‌‏های باربری و تردد مردم و توسعه و تقویت معابر پیاده در بخش تجاری امکان حفظ جایگاه بازار تهران را فراهم کند.

دکتر حسینی با بیان اینکه بازار تهران مانند هر نظام اقتصادی دیگر به سیاست‌های کلان اقتصادی کشور وابسته است، اضافه کرد: با توجه به ارتباطات اقتصادی در سطح بین‌الملل، مسئولان باید اهتمام بیشتری در جهت سیاست‌گذاری‌های عملی خود داشته باشند چراکه این سیاست‌گذاری‌ها هم به دلیل نوساناتی که در نرخ ارز ایجاد می‌کنند و هم به دلیل اختصاص دادن بودجه برای تولید داخلی، نقش بسیار حساسی در تکانش‌های اقتصادی کشور دارند. در واقع قوانین به گونه‌ای طراحی، وضع و اجرا شوند که به افزایش تولید داخلی و حمایت از این بخش بیانجامند.

وی تصریح کرد: در این صورت نه تنها تجارت داخلی یعنی عمده‌فروشی و در نتیجه حجم مبادلات بازار افزایش می‌یابد بلکه از کالاهای خارجی که بطور مستقیم با نوسانات نرخ ارز رابطه دارند نیز کاسته می‌شود. از طرفی قابلیت پیش‌بینی افزایش و در نتیجه بر حجم مبادلات نیز افزوده می‌شود.

حسینی با بیان اینکه بازار تهران در سال ۴۲ دارای نظمی اجتماعی و پایبند به هنجار‌های اخلاق اقتصادی بوده است، تاکید کرد: در حال حاضر بازار تهران به علت تغییراتی که در محیط پیرامونش رخ داده و هم‌چنین کاهش چشمگیر تعداد بازاری‌های قدیمی و باز شدن محیط بسته بازار به سمت خریداران جزء پیش رفته است ونسل جوان نیز به عنوان فروشنده، باعث نفوذ تغییرات ارزشی محیط پیرامون به بازار تهران شده‌اند به گونه‌ای که این تغییرات ارزشی نیز به نوبه خود پایبندی به هنجارهای اخلاق اقتصادی برگرفته از مذهب را دچار ضعف کرده است.

وی خاطر نشان کرد: طبق مشاهدات محققان، بی‌هنجاری در بازار هنوز دیده نمی‌شود بنابراین بازار تهران در حین گذار از نظم اجتماعی خود به نظم اقتصادی، دچار اختلال هنجاری از نوع ضعف هنجاری شده است.