بازیگران دیپلماسی علمی فرهیختگان هستند/ دیپلماسی علمی مقوّم و تقویت‌کننده مجموعه دیپلماسی است

به گزارش خبرنگار حوزه دانشگاه و سیاست گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در بخشنامه‌ای «آیین‌نامه دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی» را به معاونان، رؤسای مراکز و مدیران کل سازمان مرکزی و روسای استان‌ها، واحدها و مراکز آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ کرد.

دکتر طهرانچی این بخشنامه را در راستای پیاده‌سازی راهبردهای نظام فرهنگی- تربیتی، نظام آموزشی، نظام پژوهش و فناوری، نظام مدیریتی و... همچنین تحقق اهداف اسناد بالادستی کشور در حوزه علم و فناوری نظیر سند جامع روابط علمی­ بین‌المللی ­جمهوری اسلامی ایران مصوب­ شورای ­عالی ­انقلاب فرهنگی و سیاست‌­های کلان دانشگاه در حوزه علم و فناوری و دیپلماسی علمی ابلاغ کرده است.

بیشتر بخوانید:

آیین‌نامه دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ شد

دیپلماسی عمدتاً به قواعد و قوانینی اطلاق می‌شود که روابط بین‌الملل را از طریق دیدار و گفت‌وگوهای دیپلمات‌های رسمی برقرار می‌کند. به عبارت ساده‌تر دیپلماسی مجری سیاست خارجی در چارچوب قوانین و چشم‌اندازهای سیاست خارجی هر کشور است. درواقع به این قوانین دکترین سیاست خارجی گفته می‌شود که از طریق رئیس هر حکومت یا وزیر امورخارجه اعلام می‌شود و دیپلماسی باید در خدمت این دکترین قرار بگیرد.

دیپلماسی علمی قرار است از طریق سازوکار دیپلماسی بین دولت‌ها، مؤسسات، متخصصان و مردم ارتباط و تعامل هدفمند ایجاد کند. بی‌شک اگر کشوری به دنبال ایجاد فرصت برای توسعه علمی، فناوری و نوآوری باشد تنها راه دستیابی به آن، دیپلماسی علمی است.

بهره جستن از ظرفیت‌های علم و فناوری برای تحقق اهداف سیاست خارجی دولت‌ها و همچنین بهره‌گیری از ابزارهای دیپلماتیک و سیاست خارجی جهت ارتقا علم و فناوری در درون کشورها را نیز می‌توان از دیگر نتایج دیپلماسی علمی نام برد.

بیشتر بخوانید:

عمل به توصیه رهبر معظم انقلاب در نگاه به شرق نیازمند توسعه دیپلماسی علمی است

از این‌رو برای تبیین راهبردهای دیپلماسی علمی در دانشگاه آزاد با علیرضا شیخ عطار، مشاور امور بین‌الملل رئیس دانشگاه آزاد اسلامی به گفتگو پرداختیم. در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید. 

آنا: به نظر شما دیپلماسی علمی چه کمکی به کشور در حوزه فناوری و ارتقای علمی می‌کند و چقدر می‌تواند اثرگذار باشد؟

شیخ عطار: در عصر حاضر مفهوم کلاسیک دیپلماسی عوض شده است. در گذشته، دیپلماسی عبارت بود از مذاکرات و تعاملات رسمی که هر دولتی از طریق وزارت امور خارجه خود انجام می‌داد. این تعاملات شامل ارتباط با وزارت خارجه کشورهای دیگر یا سران آنها بود. امروزه دیپلماسی به معنی تعاملات بیرون از کشوری و حوزه بسیار گسترده‌ای پیدا کرده است.

حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد و یکی از حوزه‌هایی که خیلی هم اهمیت دارد، دیپلماسی علمی است. یعنی تعامل با مراکز و شخصیت‌های علمی. این  نوع تعامل مقوّم و تقویت‌کننده مجموعه دیپلماسی است. این یک ابزار بسیار مهم است چراکه فرهیختگان جامعه بازیگران این حوزه هستند.

آنا: موضوع پژوهش‌های مشترک علم و فناوری تا چه حد می‌تواند موجب ارتقای علمی دانشگاه‌ها شود؟ اساساً باید با کدام کشورها وارد پژوهش‌های مشترک شویم یا چه کشورهایی را می‌توان به عنوان کشورهای هدف در نظر گرفت؟

شیخ عطار: مسلماً امروزه علم و فعالیت علمی دیگر مثل 150 یا 200 سال گذشته نیست که مثلاً ادیسون در زیر شیروانی خودش به تنهایی کارهایی انجام دهد که منجر به اختراع وسیله یا اکتشاف چیزی شود. علم بسیار دینامیک و فعال است و لازمه توسعه علمی، تعاملات علمی بین دانشمندان است. مرز هم نمی‌شناسد. به همین دلیل شاهد هستیم حتی کسانی که جایزه‌های نوبل هم می‌گیرند در خیلی از موارد یک کار مشترک را با ملیت‌های مختلف انجام داده‌اند.یعنی علم دیگر در درون یک مرز نیست.

حتماً تعاملات علمی در پروژه‌های مشترک تجلی می‌یابد و یک عنصر اجتناب‌ناپذیر در توسعه علمی است. البته بدیهی است منافع سیاسی کشورها هم در این زمینه نقش مؤثری دارد. 

اتفاقاً سابقه این مهم در تمدن اسلامی هم به‌خوبی دیده می‌شود. پا گرفتن تمدن اسلامی به این علت بود که علم مرز نداشت. یک نفر از سمرقند به بغداد می‌رفت، دیگری از بغداد به دمشق می‌رفت و همین تعاملات علمی باعث شکوفایی تمدن اسلامی می‌شد. امروز هم همین‌طور است.

بنابراین حتماً تعاملات علمی در پروژه‌های مشترک تجلی می‌یابد و یک عنصر اجتناب‌ناپذیر در توسعه علمی است. البته بدیهی است منافع سیاسی کشورها هم در این زمینه نقش مؤثری دارد. یعنی در اولویت‌بندی تعیین همکار و شریک، حتماً به جز خود آن موضوع خاص علمی و فنی، باید منافع سیاسی کشورها هم دیده شود. برای ما که شرایط ویژه‌ای در دنیا داریم باید دقت داشته باشیم که همکاری‌های علمی با کشورهایی باشد که سابقه قصد سوء در مورد کشور ما نداشته‌اند.

کشورهایی هستند که همین الان هم دشمنی خود را با ما علنی بیان می‌کنند. از آن طرف کشورهایی هم دوست هستند یا دسته دیگر، کشورهایی هستند که اگر با ما دوست نیستند؛ اما دشمن ما هم نیستند. بنابراین باید این مسائل را در اولویت‌بندی انتخاب همکاران دانشگاهی و پژوهشی خود در بین کشورهای مختلف در نظر گرفت.

آنا: برای اینکه تجربیات علمی دیگر کشورها را استخراج کنیم و دانش فنی آنها را به کشور انتقال دهیم باید چه راهبردی را در پیش بگیریم تا فقط کپی‌برداری صورت نگیرد و دانش مربوطه را نیز در اختیار داشته باشیم؟

شیخ عطار: کپی‌برداری که دیگر همکاری علمی نیست بلکه کپی‌کاری است. کپی‌برداری یعنی شما یک پولی می‌دهید، یک جنس آماده‌ای را وارد می‌کنید، فوقش شبیه‌سازی کنید و یک چیزی شبیه آن را بسازید. همکاری علمی معلوم است  یعنی اینکه از الف تا ی باید با شریک علمی‌تان کار مشترک کنید. اتفاقاً این موضوع ریشه در تاریخ و به‌خصوص تاریخ اعتقادی و اسلامی ما دارد و پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند «اطلبوا العلم ولو بالصین»، در زمان پیامبر اسلام(ص) که چین به عنوان دورترین کشور برای جهان اسلام مطرح بود، پیامبر(ص) توصیه می‌کردند که حتی اگر شده، علم را از چین بگیرید. این یعنی همان همکاری‌های علمی.

علم که یک کالای بسته‌بندی شده نیست. این یعنی تعاملات فکری، یعنی کارهای مشترک پژوهشی و تحقیقی. بنابراین مسلماً مشارکت در کار علمی که موجب توسعه علمی و نهایتاً توسعه کشور می‌شود، با کپی‌برداری فرق می‌کند. 

آنا: حرکت دانشگاه آزاد اسلامی را برای تحقق دیپلماسی علمی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

شیخ عطار: از دو سال و نیم پیش یک استراتژی برای فعالیت‌های بین‌الملل دانشگاه آزاد اسلامی نوشتیم که فصل مهمی از آن، همکاری‌های علمی است. حالا بخشی از این موضوع در همکاری‌های آموزشی، پذیرش دانشجو و ایجاد دانشگاه در خارج از کشور است و بخش دیگری از آن مربوط به همکاری‌های علمی می‌شود. اتفاقاً در موضوع همکاری‌های علمی کشورهای هدف را تعیین کردیم، در فاز اول 6 کشور را به‌عنوان کشور هدف انتخاب کردیم و در فاز دوم به 12 کشور ارتقا یافت. اتفاقاً آنها استقبال خوبی هم کردند.

یعنی شروع همکاری‌های پژوهشی و پروژه‌های مشترک، از ایجاد یک دانشگاه در خارج از کشور، راحت‌تر است و بیشتر استقبال می‌شود. در مدت این دو سال و نیم، تفاهم‌نامه‌هایی را با کشورهای هدف امضا کردیم، کارهایی هم قرار بود شروع شود که البته به خاطر شیوع ویروس کرونا، بعضی از کارهایی که حتی زمان‌بندی شروعش هم تعیین شده بود به تأخیر افتاد ولی دانشگاه آزاد اسلامی در این زمینه گام‌هایی برداشته و این سندی هم که اخیراً توسط ریاست محترم دانشگاه ابلاغ شده، در همین جهت است.

آنا: براساس سند دیپلماسی علمی دانشگاه آزاد اسلامی قرار است مراکز تحقیقاتی مشترک در حوزه‌های بین‌المللی ایجاد شود. این مراکز تحقیقاتی چه راهبردی را دنبال می کنند و چه موضوعاتی را در دستورکار خود قرار می‌دهند؟

شیخ عطار: این موضوع بستگی به شرکا دارد. الان با عراق و سوریه هم تفاهم‌نامه داریم، هم برنامه‌های اجرایی که البته همان‌طور که گفتم به تأخیر افتاده است. بستگی به مزیت‌های نسبی که آنها دارند هم دارد. اینها در حوزه‌های فیزیک، لیزر و پزشکی است. با کشورهای دیگر هم نظیر این بحث‌ها شده است. راهبرد ما هم همانی است که در قسمت اول بحث گفتیم. یعنی اولا علم مرز نمی‌شناسد و ثانیا بر اساس منافع کشور، اولویت شرکای خود را انتخاب می‌کنیم.

آنا: کمک مالی و حمایت‌های معنوی در قالب این مراکز از سوی دو طرف انجام خواهد شد؟

شیخ عطار: بله، وقتی کار مشترک باشد هر کدام از طرفین سهم خود را می‌آورند.

آنا: مأموریت مطالعاتی اعضای هیئت علمی و دانشجویان دکتری در این سند چطور است؟ از آن طرف چون دانشگاه آزاد اسلامی طرح پایش را هم در دستورکار دارد، چطور می‌شود این دو را به هم متصل کرد؟

شیخ عطار: یک سنت و شیوه‌ای که در دانشگاه‌های دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی از قدیم وجود داشت «فرصت مطالعاتی» بود. متأسفانه این فرصت مطالعاتی بیش از اینکه فرصت‌سازی باشد، فرصت‌سوزی بود. یعنی بسیاری از اعضای هیئت علمی با استفاده از ارز دولتی یا ارز ارزان‌قیمت، 6، 8 یا 9 ماه به کشوری می‌رفتند که آن هم بیشتر بر اساس رابطه شخصی اساتید با یک استاد یا عضو هیئت علمی در کشورهای مختلف عمدتاً هم غربی شکل می‌گرفت و در این 8 و 9 ماه هم -البته آن‌طور که بنده بررسی کردم و فکر هم نمی‌کنم کسی بتواند خلاف این را هم ثابت کند- دستاورد خاصی نداشتند.

چراکه اساتید استراحتی می‌کردند و خانواده خود را می‌بردند و تنوعی در زندگی آنها بود. اکنون با دستورالعملی که دانشگاه آزاد اسلامی صادر کرده و در هیئت رئیسه هم بحث شده، قرار است که موضوع فرصت‌های مطالعاتی سامان پیدا کند و حتی اسمش به «مأموریت مطالعاتی» تغییر پیدا کند. یعنی اعضای هیئت علمی یا دانشجویان دکتری که کار پژوهشی دارند با شرط پیدا کردن شریک (پارتنر) مناسب مأموریت مطالعاتی صورت گیرد. البته آن هم در کشورهایی که باز آن دو اصل که گفته بودم رعایت شود، خصوصاً این‌طور نباشد که در کشورهایی انجام شود که شائبه دشمنی یا سوءاستفاده یا جاسوسی داشته باشند. به همین دلیل این ماموریت بیشتر هم در کشورهای هدف و نه صرفاً در کشورهای غربی انجام می‌گیرد.

البته برنامه این نیست که تنها ما استاد بفرستیم بلکه در برنامه هست که استاد و دانشجو هم بپذیریم. این موضوع را به کشورهای منطقه پیشنهاد کردیم و استقبال هم کرده‌اند. برنامه داریم که بعد از گذشتن از شرایط کرونایی، اعضای هیئت‌های علمی این کشورها را هم برای فرصت‌های مطالعاتی در داخل کشور بپذیریم.

آنا: موضوع طرح پایش هم در این پژوهش‌های مشترک در اولویت است؟ 

شیخ عطار: طرح پایش یک موضوع جدا است. البته طرح پایش برای پروژه‌های دکتری است. اگر کسی بتواند یک شریک (پارتنر) مناسبی پیدا کند و این موضوع را به تصویب برساند که پروژه دکتری را با یک جایی یا یک فرد خارجی با هم انجام دهند، می‌تواند پروژه خود را اجرایی کند. 

آنا: آیا دیپلماسی علمی می‌تواند حتی در رفع چالش‌های کشور هم اثرگذار باشد؟

شیخ عطار: دیپلماسی امروز دیگر دیپلماسی اتاق‌های وزارت‌خارجه‌ها و پشت درهای بسته نیست. دیپلماسی امروز، دیپلماسی عمومی است. مردم به علت فراگیر شدن و دسترسی به رسانه‌‌ها، خصوصاً فضای مجازی، به صورت متفرق یا سازمان‌های مردم‌نهاد در دیپلماسی بازیگر هستند و نقش دارند و یکی از تجلیات نقش مردم همین دیپلماسی علمی است.

یعنی فرهیختگان در رشته‌های گوناگون و در تعاملاتی که با هم‌دیگر دارند، طبعاً می‌توانند روی افکار عمومی کشورها نسبت به هم‌دیگر تأثیر داشته باشند و این افکار عمومی می‌تواند روی اصحاب قدرت در کشورها تأثیر بگذارد. چون به هر صورت در اکثر کشورها در انتخابات، احزاب و اصحاب قدرت به مسند می‌رسند و اینها تحت تأثیر و خط‌دهی نخبگان جامعه‌ هستند و این موضوع می‌تواند در مواجهه با چالش‌ها کمک زیادی کند.

یادمان باشد که امروزه رابطه دیگر رابطه میان رؤسای جمهور، دولت‌ها یا وزارت خارجه‌ها نیست بلکه مردم در این رابطه‌ها موثر هستند؛ کما اینکه می‌بینیم حتی در دشمن‌ترین کشور یعنی آمریکا، به خاطر حضور فرهیختگان، نخبگان و مردم، بسیاری مخالف سیاست‌های دولت‌شان نسبت به ایران هستند.

بعضی وقت‌ها می‌بینیم که قسمت‌هایی از صحبت‌های آنها در رسانه‌های ما هم منعکس می‌شود یا اگر کنفرانس یا سمیناری برگزار می‌شود و آنها در آن مشارکت می‌کنند، حرف‌های آنها با حرف‌های دولت‌هایشان متفاوت است. پس دیپلماسی علمی نقش بسیار مؤثری در ساختار افکار عمومی و تأثیرگذاری روی افکار تصمیم‌گیران سیاسی دارد.

انتهای پیام/4040/پ