دایرة المعارف دانش‌بنیان‌ها ۱۰۳؛
در میزگرد بررسی ژورنالیسم علم در ایران مطرح شد؛
نوروزی: دانشگاه آزاد اسلامی اجزای چرخ‌دنده ترویج علم را دارد/ صفوی: صرفاً ایجاد یک رشته برای پیشرفت روزنامهنگاری علم راهگشا نیست
یک مروج علم گفت: دانشگاه آزاد اسلامی اجزای چرخ‌دنده ترویج علم را دارد و به‌نظر من این مجموعه باید کاری کند که این چرخ‌دنده‌های علم و ثروت به هم گیر کند.
به گزارش خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، خبرگزاری آنا به‌عنوان نهاد رسانه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی در تلاش است تا به‌واسطه رسالت مهمی که برای خود به‌عنوان یک رسانه دانشگاهی تعریف کرده، بتواند از طریق برگزاری سلسله نشست‌هایی با حضور اساتید و کارشناسان این حوزه به بررسی وضعیت ژورنالیسم علم در کشور بپردازد.
در چهارمین جلسه از نشست‌های ژورنالیسم علم، خبرگزاری آنا میزبان پژمان نوروزی، مروج علم و بهاره صفوی، پژوهشگر علم بود که در آن به بررسی چالش‌های مهم این حوزه در نهاد دانشگاه و رسانه پرداخت.
آنا: با توجه به اختلاف‌نظرهایی که در تعاریف موجود در ژورنالیسم علم وجود دارد، از نظر شما چه تمایزی میان ژورنالیسم علم و ژورنالیسم علمی است؟
نوروزی: در اصطلاح ژورنالیسم علمی، علمی بودن یک صفت است که به شیوه کار ژورنالیستی بازمی‌گردد و می‌تواند در هر حوزه‌ای باشد ولی ژورنالیسم علم، آن‌چه که من فهم بیشتری نسبت به آن دارم، به مهارت ژورنالیستی اطلاق می‌شود که در حوزه علم به‌کار گرفته می‌شود.
صفوی: به‌طورکلی ما در کشور با ترجمه واژه‌ها و معادل‌سازی آنها مشکل داریم ولی به‌نظر می‌رسد بین واژه ژورنالیسم علم و ژورنالیسم علمی، آن‌چه درباره آن صحبت می‌کنیم و همکاران من در این حوزه کار می‌کنند، ژورنالیسم علم است و این خیلی خوب است که شما در خبرگزاری آنا سعی دارید تمایز میان این دو واژه را مشخص کنید.
آنا: وقتی ما از ژورنالیسم علم صحبت می‌کنیم در معنای عام آن صرفاً علوم طبیعی مدنظر قرار می‌گیرد و علوم اجتماعی و انسانی با توجه به اینکه پیشرفت‌های این حوزه گستره وسیعی دارند، با این نگاه مغفول می‌مانند، علت چیست؟
نوروزی: بخشی از این اتفاق جدای از سابقه تاریخی که علوم انسانی از علوم طبیعی جدا شده و سپس علوم انسانی و اجتماعی خود به شاخه‌ها و شعبه‌های دیگر تقسیم شد، ناشی از توان فعالان این حوزه است. خاستگاه افرادی‌که به این حوزه وارد شده‌اند بیشتر در حوزه‌های علوم طبیعی است و ژورنالیست‌هایی با خاستگاه علوم اجتماعی و انسانی کمتر به آن وارد شده‌اند چون روزنامهنگاری در حوزه‌های غیرعلم بزرگ‌تر و فعال‌تر است و این موضوع باعث شده مثلاً در حوزه علوم اجتماعی فضا و پایگاه دیگری برای آن ایجاد شود.
البته لازم می‌دانم به این نکته اشاره کنم که به نظر در دنیای جدید این فاصله در حال کم شدن است و حتی احتمال آن می‌رود که در آینده به‌دلیل بروز و ظهور علومی همچون علوم شناختی که ملغمه‌ای از همه علوم است شاهد ناپدید شدن این فاصله باشیم.
صفوی: به هرحال علوم انسانی به‌دلیل فقدان دیدگاه‌های پوزیتیویستی در همه جای دنیا تا حدی مهجور است و بیشتر ژورنالیسم علم بر علوم پایه و علوم محض تکیه دارد. البته تعریف فدراسیون روزنامهنگاری علم تا حدودی پشتیبان همین رویه است و بر این مبنا توصیه می‌کند کسانی که قصد ورود به رشته ژورنالیسم علم را دارند، در مقاطع کاردانی و کارشناسی در حوزه علوم طبیعی تحصیل کرده و در مقاطع تحصیلات تکمیلی به حوزه روزنامهنگاری و ارتباطات علم وارد شوند.
آنا: یکی از موضوعاتی که در روزنامهنگاری علم درباره آن بحث می‌شود عدم روزآمد شدن مفاهیم حوزه ارتباطات از جمله روزنامهنگاری است که باعث شده استقبال چندانی نسبت به این حوزه صورت نگیرد، نظر شما در این خصوص چیست؟
صفوی: واژه روزنامهنگاری که در فهم عام آن بعضاً به رسانه‌های مکتوب اطلاق می‌شود به‌نوعی در حال منسوخ شدن است زیرا با پیشرفت تکنولوژی‌های ارتباطی، رسانه‌های مکتوب کمرنگ‌تر شده و اقبال به‌سمت رسانه‌های تحت وب و فضای سایبری است و به‌نظر می‌رسد برای جذب علاقه‌مندان به این حوزه باید سعی کنیم رشته‌های دانشگاهی را در این خصوص روز‌آمدتر کنیم.
برای برخی مفاهیم همچون روزنامهنگاری نیازمند نوعی آشنایی‌زدایی و یا ساختن یک واژه جدید هستیم
نوروزی: پاسخ شما را با یک مثال آغاز می‌کنم، اگر کسی از من بپرسد که شما که روزنامه‌نگار هستید، کجا می‌نویسید و من در پاسخ به او بگویم من نمی‌نویسم بلکه برنامه تلویزیونی می‌سازم، حتماً یا فکر می‌کند شیرین‌عقل هستم و یا گمان می‌کند که او را سر کار گذاشته‌ام. به‌نظر من ما باید واژه روزنامه را باید از دل این قصه دربیاوریم؛ چون واژه روزنامه در فهم عام به چیزی اطلاق می‌شود که شما در دکه روزنامه‌فروشی خریده و ورق می‌زنید. این دست از مفاهیم باید آشنایی‌زدایی شده و یا یک واژه جدید برای آن ساخته شود که این وظیفه فرهنگستان است. یکی از واژه‌هایی که از یکی از آقایان شنیدم و به‌عنوان جایگزین روزنامهنگاری پسندیدم، واژه روز‌نگار بود که می‌تواند ابهامات موجود در واژه روزنامهنگاری را رفع کند.
آنا: یکی از موضوعاتی که به‌عنوان چالش تحقق روزنامهنگاری علم مطرح می‌شود، موضوع فقدان رشته روزنامهنگاری علم در دانشگاهها است، نگاه شما نسبت به این موضوع چگونه است؟
نوروزی: به‌نظر من نه‌تنها برای روزنامهنگاری علم که حتی به فرآیند آموزش خاص آن هم نیازی نداریم زیرا وقتی یاد می‌گیریم به‌عنوان یک ژورنالیست علمی (نه علم) فعالیت کنیم، دیگر تفاوتی نمی‌کند که من در حوزه علم می‌خواهم فعالیت کنم و یا فرهنگی و ورزشی، قالب مشخص است و من فقط محتوا را در آن می‌ریزم.
ایجاد رشته روزنامهنگاری علم در دانشگاهها بی‌معنی است چون وقتی ژورنالیسم را بشناسید دیگر مهم پیش‌زمینه برای تولید محتوا است
به‌نظر من رشته روزنامهنگاری علم بی‌معنی است؛ چون زمانی‌که من ژورنالیسم را بفهمم دیگر در هر حوزه‌ای می‌توانم فعالیت کنم و در این میان دیگر مهم محتوا و پیش‌زمینه‌ای است که من نسبت به آن حوزه دارم.
صفوی: من هم با نظر آقای نوروزی موافق هستم که در درجه اول یک روزنامه‌نگار علم باید یک روزنامه‌نگار بوده و با عناصر و ارزش‌های خبری آشنایی داشته باشد و صرفاً این نگاه که یک رشته دانشگاهی برای ژورنالیسم علم ایجاد کنیم راهگشا نیست. من در ارتباط با این موضوع به تعریف فدراسیون روزنامهنگاری علم اشاره می‌کنم که معتقد است کسی که قصد ورود به حوزه روزنامهنگاری علم را دارد، می‌بایست با مفاهیم اولیه علم آشنا باشد و پس از آن بیاید و با اصول خبرنگاری آشنا شود.
آنا: در میان صحبت‌ها مطرح شد که ما به‌طور کلی نیازی به آموزش و رشته روزنامهنگاری علم نداریم و تنها باید خبرنگاران، ژورنالیسم علمی را یاد بگیرند در این صورت دیگر تولید محتوا به پیش‌زمینه علمی افراد بازمی‌گردد، با توجه به اینکه ما در سال‌های گذشته نتوانستیم برای خود افرادی که در این رشته تحصیل می‌کنند جذابیت ایجاد کنیم، چطور می‌توانیم افراد را برای فعالیت ژورنالیستی پای کار بیاوریم؟
صفوی: من فردی را در روزنامهنگاری علم سراغ ندارم که از رشته روزنامهنگاری وارد این حوزه شده باشد، این افراد به‌طور تجربی وارد این حوزه شده و پس از طی یک سری آزمون و خطا مسیر خودشان را پیدا کردند. به نظر من همان‌طور که پیش از این هم اشاره شد بیش از آن‌که نیاز به یک رشته روزنامهنگاری علم در تحصیلات تکمیلی باشیم، به دوره روزنامهنگاری برای این افراد نیاز داریم، دوره‌هایی 6 ماهه تا یک‌ساله که البته بهتر است دانشگاهها هدایت آن را برعهده بگیرند.
آدم‌ها در تمام دنیا کمتر به سراغ علم می‌آیند چون هم نقل و انتقال مالی در آن کم است، هم کار سختی است و نیاز به آموزش‌های جدی‌تری هم دارد
نوروزی: برای اینکه افراد به این حوزه وارد شوند، باید هم‌زمان تولید محتوا و هم‌چنین پیش‌زمینه علمی برای افراد جذابیت داشته باشد. شما می‌بینید مثلاً خبری در همه خبرگزاری‌ها کار شده و دیگران هم به همین دلیل یا آن را بازنشر کرده و یا به آن می‌پردازند این نوعی خبرنگاری بی‌روح و بدون حس و حال است و یا خبری در ارتباط با سیاره مشتری کار می‌شود در حالی‌که تصویر یا فیلم آن مربوط به سیاره زحل است، در صورتی‌که اگر کسی به‌صورت بالقوه به این حوزه علاقمند باشد، خود دست به جریان‌سازی می‌زند. البته این موضوع نظر شخصی من است و آن اینکه آدم‌ها نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا کمتر به سراغ علم می‌آیند چون هم نقل و انتقال مالی در آن کم است، هم کار سختی است و نیاز به آموزش‌های جدی‌تری هم دارد به همین دلیل افراد کمتر به آن جذب می‌شوند.
آنا: یکی از دلایلی که روزنامهنگاری علم جذابیت ندارد، این است که چرخه علم در کشور کامل نیست، یعنی با وجود تولید مقالات علمی، این تولیدات کاربردی نیست، بنابراین چه اقدامی باید انجام داد که این جذابیت ابتدا برای افرادی که می‌خواهند به این حوزه وارد شوند ایجاد شود و در مرحله بعد نظر مخاطبانشان را جلب کنند؟
صفوی: به‌نظر من این موضوع خیلی ارتباطی به چرخه علم در کشور ندارد. اینکه رسانه‌ها چندان در جلب مخاطب در حوزه علم موفق نیستند، این است که در سیاست رسانه‌ها به اخبار علمی اهمیت داده نمی‌شود؛ در صورتی‌که یک خبر علمی اگر با تنظیم خوب تهیه شده باشد اینکه بتواند به صفحه اول بیاید باید احتمالاً به موضوع موشک، انرژی اتمی و یا یک مسئله سیاسی ارتباط پیدا کند.
بی‌توجهی رسانه‌ها به اخبار علمی باعث شده ما تولیدات ما در این حوزه در بهترین حالت ترجمه باشد
بی‌توجهی رسانه‌ها به اخبار علمی حتی به نوع تولیدات علمی هم تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود تولیدات در بهترین حالت ترجمه باشد، از سوی دیگر وقتی چنین روندی در رسانه‌ها حاکم باشد ژورنالیست‌ها به‌جای اینکه به‌دنبال چرایی نواقص چرخه علم باشند به روابط‌عمومی‌های سازمان‌ها تبدیل می‌شوند.
نکته‌ای که در روزنامهنگاری علم باید به آن توجه کرد این است که فعالیت در این حوزه با دیگر عرصه‌های ژورنالیسم متفاوت است، بدین معنی که یک روزنامه‌نگار علم برای اینکه بتواند یک خروجی داشته باشد ممکن است ماه‌ها تحقیق کند و یا برای بررسی موضوع به مناطق مختلف داخل یا خارج از کشور سفر کنند در حالی‌که ما روزنامه‌نگاران علم‌مان را کارمند بار آورده‌ایم و نه تنها اجازه سفر برای تحقیق و بررسی در ارتباط با یک موضوع مثل مرجان‌های دریایی خلیج فارس را ندارند بلکه موظف هستند در روز تعداد مشخصی خبر هم تولید کنند.
نوروزی: برای فعالیت در حوزه ژورنالیسم علم هم کار و هم محتوای تولید‌شده باید جذاب باشد و هم برای بتواند مخاطب را به خود جلب کند؛ اگر من به‌عنوان تولید‌کننده محتوا وظیفه‌ام را به‌درستی انجام دهم و در قبال آن مخاطب بیشتری جذب کنم در این‌صورت مخاطب تکمیل‌کننده چرخه و بازخورد من خواهد بود و خواسته خود را برای نوع محتوا به رسانه القاء می‌کند اما موضوعی که در این میان مطرح است این است که ذهنیت ما در ارتباط با علم چگونه است؟
آموزش و پرورش رسماً از علم جذابیت‌زدایی کرده و همین موضوع خود باعث علاقه‌مندی کمتر ما نسبت به اخبار این حوزه است
ما در طول دوران مدرسه با تجربیاتی که داشتیم به این نتیجه رسیده‌ایم که آموزش و پرورش ما رسماً با سخت جلوه دادن علم از آن جذابیت‌زدایی کرده به‌همین دلیل هم افراد کمتر اخبار آن را پیگیری می‌کنند، پس نتیجه می‌گیریم که ایجاد این جذابیت در نهاد مدرسه می‌بایست آغاز و نهادینه شود.
آنا: با وجود تعداد اندک روزنامه‌نگاران حوزه علم به‌نظر می‌رسد اتفاق‌نظری میان آنها وجود ندارد، آیا این مانعی برای پیشرفت روزنامهنگاری علم در کشور نیست؟
نوروزی: این یک‌دست نبودن در همه جای دنیا وجود دارد و این نبود اتفاق‌نظر به این معنی نیست که آنها متضاد با هم کار می‌کنند آنها مانند ذرات مختلف یک رودخانه در حال حرکت هستند، همه در آن حضور دارند و در نهایت فعالیت همه به یک نقطه ختم می‌شود. آن‌چه باید بیش از همه به آن توجه شود، این است که بیش از هر چیز در حوزه علم در کشور باید ابتدا یک آسیب‌شناسی به‌منظور یافتن علت عدم هماهنگی چرخه علم با صنعت انجام شود، در این‌صورت یک ژورنالیست علم می‌تواند بفهمد که کدام بخش از علم جذاب است و فرآیند فعالیت روزنامهنگاری علم نیز به مسیر خود بازمی‌گردد.
صفوی: اینکه تعداد افرادی که در حوزه علم فعالیت می‌کنند، کم است و هر کدام سلایق مختلف دارند اشکالی ندارد ولی آن‌چه بیش از همه در این خصوص به‌عنوان یک مشکل دیده می‌شود فقدان یک تشکل است که امکان رسیدن آنها به یک هدف را با مشکل مواجه می‌کند و در صورتی‌که سازمان‌ها و نهادهایی مثل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم همراهی‌های لازم را داشته باشند، می‌توان به تشکیل آن امیدوار بود.
آنا: چرا دانشگاه‌های ما با وجودی‌که زمان زیادی از فعالیتشان می‌گذرد ولی نتوانستند در جهت ترویج علم و جذب مخاطبانشان موفق باشند؟
در شرایطی که نیازهای اولیه همچون خورد و خوراک دغدغه اصلی ما باشد بحث علم و توجه به آن در اولویت قرار نمی‌گیرد
نوروزی: این موضوع جزو چالش‌های مهم در کل دنیا است زیرا این یک موضوع تک‌بعدی نیست و ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را درگیر خود کرده است. ما در کشور در دوره‌ای با جنگی همه‌گیر درگیر شدیم و پس از آن نیز با شرایط تحریم هم‌چنان در حال دست و پنجه نرم کردن هستیم، در شرایطی که خورد و خوراک و نیازهای اولیه ما در جامعه به‌عنوان دغدغه اصلی محسوب می‌شود دیگر بحث علم و خرید کتاب و ... چندان جزو اولویت‌های ما نیستند.
در درجه اول این موضوع باید از سوی سیاست‌گذاران شناسایی شود و سپس برای اصلاح آن فرآیند فرهنگ‌سازی در جامعه صورت پذیرد. اگر الآن توجه کنید دیگر دانشگاهها در شهرهای ما به‌عنوان اولویت‌های مسئولان آن نیست و از سوی دیگر خانواده‌ها نیز فرزندانشان را به‌واسطه یک اجبار اجتماعی به دانشگاه می‌فرستند در چنین شرایطی هیچ مطالبه‌ای هم از این نهاد علمی در جامعه وجود ندارد.
من در این میان وظیفه ژورنالیست علم را شناساندن آسیب‌های به‌وجودآمده در این راستا به متولیان امر می‌دانم تا آنها پس از کسب اطلاع دست به فرهنگ‌سازی بزنند.
صفوی: بله نگرش درستی تا پیش از این در دانشگاه‌های ما به‌عنوان سرمنشاء علم وجود نداشته و خود این نهاد هم ارتباط چندانی را با بدنه جامعه برقرار نکرده است ولی به‌نظر می‌رسد با اظهارنظرهایی که از سوی وزیر علوم عنوان شده همچون «دیوارهای دانشگاه را برمی‌داریم» به‌نظر می‌رسد هرچند به‌کندی ولی روند تعامل دانشگاه با بدنه جامعه در حال افزایش است. تسریع در این روند می‌تواند به شیرین‌تر شدن علم در جامعه کمک کرده و بتواند فرآیند فعالیت روزنامه‌نگاران علم را نیز در جامعه بهبود بخشد.
نوروزی: نکته‌ای را می‌خواهم به پاسخ این سؤال اضافه کنم و آن اینکه عدم ارتباط و تعامل دانشگاه با مردم ناشی از آن است که علم حداقل در کشور ما از تولید ثروت دور افتاده، الزاماً معنی آن پول نیست؛ بعد مادی بخشی از آن است بیشتر منظور شأن و جایگاه اجتماعی است. این دورافتادگی البته یک علت تاریخی دارد که به آموزه‌های زندگی اجتماعی ما گره خورده که دانشگاهها نباید وارد دنیای اقتصاد شوند و تنها باید در گوشه‌ای نشسته و به فعالیت بپردازند و دولت هم از جایی برای آنها پول دربیاورد و در اختیار آنها قرار دهد.
این مشکل البته در کشورهای پیشرفته در ارتباط با رشته‌هایی همچون نجوم که پول در آنها در رفت و آمد نیست بیشتر ظهور و بروز پیدا می‌کند که این عامل باعث می‌شود جهت پیشرفت این علوم در دانشگاهها به‌سمت گرایش‌های میان‌رشته‌ای متمایل شود.
فاصله گرفتن دانشگاه‌های ما در کشور را می‌توان در یک نظرسنجی ساده در میان عموم مردم یافت، به میان مردم بروید و از آنها سؤال کنید اگر قرار باشد از میان یک شرکت بزرگ خودروسازی و دانشگاه تهران به‌عنوان نماد دانشگاه در کشوری که سردر آن بر روی اسکناس‌های ما چاپ شده و با آن خاطره تاریخی داریم یکی را انتخاب و تعطیل کنیم، به احتمال زیاد رأی دانشگاه خواهد بود؛ چون قطعاً علت این انتخاب هم این خواهد بود که این شرکت این تعداد کارگر و درآمد دارد و ثمره فعالیت آنها در خیابان‌ها قابل مشاهده است.
آنا: صحبت از دانشگاه و رسانه و عدم تعامل میان آنها به‌میان شد، سؤالی که من دارم این است که ما در دانشگاه آزاد اسلامی المان‌های ترویج علم یعنی رسانه و نهاد آموزشی را داریم، با توجه به این موضوع، دانشگاه آزاد اسلامی چگونه می‌تواند در این راستا موفق عمل کند؟
صفوی: برای اینکه بتوانیم به راهبرد درستی در این خصوص برسیم ابتدا باید بتوانیم با سنجش و ارزیابی شرایط و پتانسیل‌های موجود به یک چشم‌اندازی دست پیدا کنیم. آن‌چه در حال حاضر مسلم است، این است که روزنامهنگاری علم و موضوع آن در شرایط حاضر نمی‌تواند درآمدزا باشد؛ پس ما در درجه اول برای پیش‌برد برنامه نیازمند تزریق بودجه هستیم و در صورتی‌که دانشگاه آزاد با محوریت خبرگزاری آنا می‌خواهد برنامه روزنامهنگاری علم را جلو ببرد، باید به پرورش نیروهای خود در تحریریه خبرگزاری اقدام کند و بر خروجی دانشگاه خود و ترویج علم در کنار نهادهای کلان متولی علم در کشور که وظیفه فرهنگ‌سازی و شیرین کردن علم را دارند گام بردارد.
دانشگاه آزاد اسلامی در طول این سال‌ها توانسته خود را به‌عنوان یک برند معرفی کند و به‌نوعی دارای ثروتی اجتماعی است
نوروزی: دانشگاه آزاد اسلامی اجزای چرخ‌دنده ترویج علم را دارد و همان‌طور که پیش از این گفتم این مجموعه باید کاری کند که این چرخ‌دنده‌های علم و ثروت به هم گیر کند. در حال حاضر کار خیلی راحت است چون شما می‌دانید چه کاری را باید انجام دهید. شما باید در مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی مسیر را نشان بدهید و جذابش کنید اگر کارتان را به‌درستی انجام دهید افراد دیگر خودشان می‌دانند چه‌کاری باید انجام دهند.
دانشگاه آزاد اسلامی در طول این سال‌ها توانسته خود را به‌عنوان یک برند معرفی کند و به‌نوعی دارای ثروتی اجتماعی است پس باید از ظرفیت‌های خود در راستای اتصال چرخه علم به صنعت اهتمام بیشتری را صرف کرده و ثروت مادی تولید کند در کنار آن هم با تربیت ژورنالیست علم و ایجاد یک صفحه ثابت علم از برگ برنده خود برای رسیدن به هدفش استفاده کند.
آنا: پیشنهاد شما برای اثربخشی بیشتر این سلسله نشست‌ها چیست؟
نوروزی: به‌نظر من روی این نوع از سؤال‌ها تمرکز داشته باشید که دانشگاه آزاد اسلامی با توجه به اِلمان‌هایی که دارد چگونه می‌تواند خود را در این حوزه بالا کشیده و در جهت ایفای نقشی تأثیرگذار و پیشرو حرکت کند. این نظرها می‌بایست به مجموعه‌ای تبدیل شود تا فرد تازه‌کاری که قصد ورود به این حوزه را دارد با جریان‌های موجود در سپهر ژورنالیسم علم در کشور آشنا شود.
صفوی: اینکه ما یک خبرگزاری، سایت و یا یک پایگاه خبری داشته باشیم که بتوان اخبار علمی را در آن رصد کرد؛ به‌واقع وجود ندارد و نکته کلیدی این است که تا چه اندازه مدیریت و سیاست‌گذاران رسانه‌ها در این زمینه همراه هستند اگر با توجه به موضوعاتی که مطرح شد، دغدغه جدی برای شبکه‌سازی علم در کشور با همکاری دستگاه‌ها و نهادهای متولی در کنار رسانه‌ها و تولید محتواهایی از این دست انجام شود می‌توان نسبت به سر و سامان گرفتن این حوزه امیدوار باشیم.
انتهای پیام/4105/پ
انتهای پیام/
در گفتوگو با آنا مطرح شد؛
فرصت فناورانه شرکتهای دانش‌بنیان به زائران حسینی/ رویداد «عصر امید اربعین» چه ویژگیهایی دارد؟
توسط معاون علمی رئیس جمهور؛
