مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب:
زنده‌یاد محمد زهرایی استانداردهای ظریفی در دنیای نشر از خود به‌جای گذاشت
مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب گفت: زنده‌یاد محمد زهرایی با وسواس و باریک‌بینی مثال‌زدنی‌اش، استانداردهای ظریفی در دنیای نشر از خود به‌جای گذاشت.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا از مؤسسه خانه کتاب، آیین بزرگداشت محمد زهرایی، مدیر انتشارات کارنامه با حضور محمدرضا شفیعی‌کدکنی شاعر، نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب، هادی خانیکی استاد دانشگاه علامه طباطبایی، ساعد مشکی طراح و گرافیست، هومن پناهنده مترجم و ویراستار، علی میرزایی سردبیر نشریه نگاه نو، سعید جلالی عضو هیئت مدیره شرکت تعاونی کتابفروشان تبریز، محمود آموزگار مدیر نشر«کتاب آمه»، خسرو طالب‌زاده مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، روزبه، سپهر و ماهور زهرایی و مهدیه مستغنی‌یزدی (همسر محمد زهرایی) در نوزدهمین برنامه عصر کتاب در سرای کتاب مؤسسه خانه کتاب برگزار شد.
زهرایی انسانی پیگیر، کوشا و خستگی ناپذیر بود
در ابتدای این آیین، حسینی‌پور با اشاره به سومین دوره جشنواره نشان شیرازه گفت: این جایزه به مبانی زیبایی‌شناختی کتاب می‌پردازد. امیدواریم این جشنواره مثمر‌ثمر و اثربخش بوده باشد و بتواند تأثیرات خودش را در شکل و مسائل زیبایی شناختی کتاب بگذارد. در ادامه این جایزه، آیین بزرگداشت محمد زهرایی و برنامه‌های دیگری برگزار می‌شود تا بتوانیم به شکل کتاب هم توجه کنیم.
وی ادامه داد: صنعت نشر کتاب در ایران پیشینه‌ای بیش از 200 سال دارد. بزرگان زیادی در این صنعت ظهور کردند و موجب فخر و رونق این مهم شدند. محمد زهرایی یکی از همان بزرگ‌ناشران خلّاق و صاحب‌سبک ایران‌زمین بود. وی کار نشر و کتاب را از جزئی‌ترین امور چاپ و نشر شروع کرد. زهرایی در سال‌های میانی دهه ۴۰ خورشیدی در شکل‌دهی و رشد انتشارات نیل نقش بسزایی داشت. او از سال‌های پایانی دهه 60، انتشارات کارنامه را راه‌اندازی کرد که حاصل آن برخی از شاخص‌ترین کتاب‌های تاریخ نشر به‌شمار می‌رود.
مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب بیان کرد: زنده‌یاد زهرایی انسانی پیگیر، کوشا و خستگی‌ناپذیر بود و با وسواس و باریک‌بینی مثال‌زدنی‌اش، استانداردهای ظریفی در دنیای نشر از خود به‌جای گذاشت. ناشران، نویسندگان و مترجمان بسیاری با او رایزنی و مشورت می‌کردند و تقریباً کمتر ناشر شناخته‌شده‌ای را می‌توان نام برد که به نوعی از اندیشه و توان ذهنی او در بهبود کار نشر بهره نبرده باشد. ایشان ارتباطات خوبی با مسئولان دولتی نیز داشت و این امر باعث هم‌اندیشی مثبتی در حوزه چاپ و نشر بین آنها شده بود.
حسینی‌پور اظهار کرد: فراهم کردن اسناد و کتاب‌های مورد نیاز یک مؤلف، همکاری و همراهی مستمر با آنها نیز در زمره خصوصیات این ناشر با سابقه به‌شمار می‌رفت. راه‌اندازی کتابفروشی‌های بزرگ از جمله ایده‌های تازه‌ای بود که زهرایی به بدنه نشر کشور تزریق کرد. او با راه‌اندازی کتابفروشی کارنامه در نیاوران توانست زیست بومی فرهنگی را در آن منطقه سامان دهد و این کتابفروشی را به‌عنوان یکی از کتابفروشی‌های شاخص کشور به جامعه فرهنگی ـ هنری و حتی سیاسی بشناساند. حتی در مراسم افتتاحیه آن ابتکاراتی به خرج داد که شاید سابقه نداشت.
وی با بیان اینکه محمد زهرایی ذوقی پرورش‌یافته در کار نشر داشت، گفت: او افزون بر کمال‌گرایی، فردی نو‌اندیش، تحول‌گرا و الگو‌ساز بود و هر کاری را که شروع می‌کرد با استقبال مواجه می‌شد. در شناخت رنگ‌ها، طراحی جدید حروف، بهره‌گیری از کاغذ و طراحی ساختار برای نشر، کمتر نظیری می‌توان برای او پیدا کرد و در میان نویسندگان و ناشران به وسواس خاص و دقت‌نظر برای انتشار کتاب مشهور بود. زهرایی به طراحی و صفحه‌آرایی بها می‌داد و برای کتاب شخصیت قائل بود. وی بر این باور بود که کتاب برای آماده شدن باید دَم بکشد تا خواندنی شود.
حسینی‌پور افزود: در فرایند نشر، حلقه‌های مفقوده‌ای داریم که زیاد به چشم نمی‌آیند، اما در ساختمان کتاب خیلی تأثیرگذار هستند. هر کسی فکر می‌کند اگر طول، عرض و ارتفاع را بلد باشد می‌تواند ساختار کتاب را بسازد و یا کتاب چاپ کند. یکی از کارهای آقای زهرایی در نشر کارنامه، معطوف کردن جامعه نشر به شکل و ساختمان کتاب بود و کتاب را معماری می‌کرد به‌طوری‌که حتی در این راستا بعضاً به افراط هم کشیده می‌شد.
وی با بیان اینکه وسواس او باعث می‌شد از یک کتاب چندین و چند بار پرینت بگیرد، گفت: او برای کتاب حرمت قائل بود و با کتاب به عنوان یک شی برخورد نمی‌کرد و می‌گفت کتاب مثل انسان است. نمونه‌اش وقتی یکی از کتاب‌هایش را چاپ و توزیع کرد و برای تسویه‌حساب کتاب‌هایش به کتابفروشی مراجعه کرده بود، دید بسته‌ای از کتاب‌های او زیر پای کتابفروش به عنوان چهارپایه قرار گرفته بسیار ناراحت شد و بلافاصله به دفترش مراجعه و به کتابفروش می‌گوید من کتاب برای شما فرستادم و چهارپایه که نفرستادم و کتاب‌هایش را پس گرفت.
مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب بیان کرد: او شاید تنها ناشری بود که کتاب‌های انتشاراتی خود را تماماً می‌خواند و در ویرایش و پاکیزه‌سازی آن نقشی جدی و تعیین‌کننده داشت. رایزنی و گفتگو با نویسندگان و مترجمان آثاری که خود انتشار می‌داد، جزء ضرورت‌های کاری او بود. درحقیقت ایشان حلقه وصل چرخه نشر بود اعم از نویسنده، ناشر، حروفچین و...او با طراحی فونت زهرایی، یکی از بی‌بدیل‌ترین و بی‌نقص‌ترین فونت‌ها در زبان فارسی را با هدف تسهیل و افزایش کیفیت صفحه‌آرایی، ویرایش و رفع نواقص فونت‌های فارسی ابداع کرد. با سرمایه‌گذاری زیادی که روی فونت انجام داد تلاش کرد که حروف چاپی را به سمت خوشنویسی سوق دهد.
حسینی‌پور افزود: او نام نیکی در دو دهه پسین زندگی خود به جای گذاشت و موتور محرکه‌ای شد که ناشران دیگر هم به شکل کتاب اهمیت دهند و از تأثیرگذاری ایشان بود که جامعه نشر را به شکل کتاب معطوف کرد؛ چون پیش از این، ناشران فقط به تولید محتوا توجه می‌کردند و شکل و بسته‌بندی کتاب، چندان مورد توجه نبود. زهرایی از معدود کسانی است که نشر را در میان خانواده خود رواج داد؛ او مهمترین تجربیات خود در عرصه نشر را به‌خصوص به دو فرزند خود ماکان و روزبه و همسرش سرکار خانم مستغنی یزدی انتقال داد.
وی ارتقای سطح کیفی کتابفروشی و ارتقای فیزیک کتاب تا جایگاه یک اثر هنری از دستاوردهای زهرایی دانست و گفت: فرهیختگان حوزه نشر هرگز این دو یادگار را که از او به‌جا مانده فراموش نخواهند کرد. حافظ به سعی سایه از هوشنگ ابتهاج، کتاب مستطاب آشپزی تألیف نجف دریابندری و فهیمه راستکار، خواب آشفته نفت، شرح فصوص‌الحکم، تألیف دکتر محمدعلی موحد، از جمله شاخص‌ترین آثار او به شمار می‌رود. با از دست دادن او جامعه نشر و کتابفروشی ایران دچار درد و اندوه شد.
حسینی‌پور با تأکید بر اینکه نقش، اهمیت و جایگاه زنده‌یاد محمد زهرایی در نشر مدرن ایران بی‌بدیل و مشهود است، گفت: مؤسسه خانه کتاب مفتخر است، به‌مناسبت سالگرد درگذشت این مدیر نیک‌اندیش و مبدع نشر کارنامه، مراسم یادبودی در قالب عصر کتاب و در راستای سومین دوره نشان شیرازه برگزار کند تا بخشی از تلاشها و کوششهای او را در تعالی فرهنگ و نشر تکریم کند.
قلم کارنامه به فونت تبدیل شود
در ادامه این برنامه، ساعد مشکی با اشاره به قلم و فونت ابداعی مرحوم زهرایی گفت: دو سال پایان زندگی مرحوم زهرایی افتخار داشتم در کنار ایشان چیزهایی را یاد بگیرم. همه از حساسیتی که زهرایی به قلم فارسی و فونت داشت مطلع هستیم و او می‌خواست قلم مخصوص انتشارات کارنامه را داشته باشد؛ از این رو دامون خانجانزاده شروع به طراحی قلم کارنامه کرد، اما زهرایی به سادگی راضی نمی‌شد و چندین بار شیوه طراحی را عوض کردیم. در نهایت قلم کارنامه با ضخامت ۱۰ طراحی شد و برای اولین بار در مدرسه ویژه از آن رونمایی شد.
مشکی ادامه داد: از خانواده مرحوم زهرایی می‌خواهم قلم کارنامه، نشر پیدا کند و به فونت تبدیل شود چرا که تمام فونت‌های جهان تا زمانی که از آنها استفاده می‌شود به روز و نو می‌شوند؛ بنابراین قلم کارنامه باید به بازار عرضه شود تا رشد و تکامل پیدا کند. از دیگر فعالیت‌هایی که مرحوم زهرایی برای آن زحمت زیادی کشید ضبط سی‌دی‌های بود که با حسین سمندریان و ابراهیم شیرزاد ۱۲ ساعت کار را ضبط کرد و جا دارد این سی‌دی‌ها به چند سی‌دی و به بازار عرضه شود.
برای زهرایی هر کاری آخرین شکارش بود
هومن پناهنده از دیگر سخنرانان این نشست با اشاره به تقسیم‌بندی زندگی از نگاه ادوارد مورگان فورستر رمان‌نویس انگلیسی در رمان «جنبه‌های رمان» گفت: در این رمان او زندگی را به پنج بخش به‌دنیا آمدن، مردن، و بین آنها خوردن، خوابیدن و عشق ورزیدن تقسیم می‌کند. درباره مردن نمی‌توانیم حرف زیادی بزنیم و در به دنیا آمدن انسان باید به گزارش دیگران اکتفا شود، اما در حکایت‌ها، بیشترین حجم گفتار به عشق ورزیدن اختصاص دارد. ما اینجا جمع شده‌ایم تا نسبت به فردی صحبت کنیم که عاشق کتاب بود؛ وقتی در مورد تولید کتاب صحبت می‌کرد مثل این بود که در مورد به ثمر رسیدن فرزندش صحبت می‌کند.
وی بیان کرد: زهرایی تمام کارهای طاقت فرسا را انجام می‌داد تا کتاب در حد استانداردی که می‌خواست برسد. در برش و ویرایش کتاب دست داشت و با دقت این کار را انجام می‌داد و هرچند بار کتاب را می‌خواند خسته نمی‌شد. زهرایی اهل وسواس بود و نشر کارنامه بهشت افراد وسواسی بود. زهرایی کتابی را برای ویرایش به ویراستار داده بود، اما تصرفاتی زیادی بر کتاب وارد شد اما زهرایی گفت «با توجه به زحماتی که برای این کتاب کشیده شده است باید دو اسم به‌عنوان مترجم روی جلد کتاب درج شود» اما مترجم نخستین، با این کار مخالفت کرد. چنین شد که زهرایی کتاب را به او تحویل داد و از انتشارش صرف نظر کرد.
این ویراستار و مترجم با بیان اینکه برای زهرایی هر کاری آخرین شکارش بود، گفت: کار را به گونه‌ای انجام می‌داد که گویی آخر دنیا است و به عبارتی کار برایش موضوعیت داشت هر چند بازگشت سرمایه برایش مهم بود اما با عشق به کار خود می‌رسید و سرمایه هم کسب می‌کرد.
وی در پایان گفت: عدم عشق به کار به لحاظ فردی مایه خسارت است اما زهرایی کارش را دوست داشت و از زندگی لذت می‌برد و هرگز به خاطر نمی‌آورم از کار نشر گله یا شکایت کند و یا افسوس بخورد و بابت این شغل از کسی طلبکار باشد.
زهرایی مرا به یاد علی حاتمی می‌‌اندازد
در ادامه این آیین علی میرزایی با بیان اینکه امروز برای چهارمین بار درباره زهرایی سخنرانی می‌کنم، گفت: زهرایی در کار خود دقیق، خوش سلیقه و مدیر بسیار توانمند و عاشق بود. برای مال اندوزی وارد حوزه نشر نشده بود بلکه به کار نشر عشق می‌ورزید و مانند هر مدیر با کیفیتی بهترین‌ها را برای همکاری انتخاب می‌کرد و استانداردهایش ناب بود.
میرزایی ادامه داد: زهرایی هر آنچه را که می‌دانست بی‌کم و کاست به دیگران می‌آموخت و هرکس پس از چند سال کار کردن با او پیشرفت می‌کرد. این جنبه مهمی از مدیریت امروز، دیروز و فرداست. او در انتخاب آثارش گزیده کار بود و می‌گفت کار را می‌پذیرد که به جانش آتش بزند. زهرایی در انتخاب همکار مرا به یاد علی حاتمی می‌انداخت؛ حاتمی هم در فیلم‌هایی که می‌ساخت همواره از افراد تراز اول دعوت می‌کرد و آنها را به کار می‌گرفت.
مدیرمسؤل مجله نگاه نو با بیان اینکه مدیریت در حوزه فرهنگ و هنر بسیار سخت است، گفت: این قشر به شدت عاطفی، احساسی، زودرنج و بدقلق هستند و بدرفتاری و کج‌رفتاری با آنها پیامدهایی دارد اما زهرایی با دانستن همه اینها به دنبال دست اولی‌ها رفت. زهرایی با غول‌ها کار کرد و مدیریتش در این مورد بسیار موفق بود.
وی زهرایی را نقدپذیر دانست و گفت: بسیاری از ناشران ما حتی یک بار هم به کتابی که منتشر کرده‌اند نگاه نمی‌کنند در مطبوعات هم همینطور است اما زهرایی همواره آثار رسیده را با دقت وصف ناپذیری چندین بار می‌خواند و با صاحب اثر بحث و جدل می‌کرد. از یک کتاب شاخص زهرایی ۱۳ مورد اشکال شکلی و محتوایی گرفتم. اگر من جای او بودم از ناراحتی سکته می‌کردم اما زهرایی روحیه انتقاد‌پذیر داشت و با مولف تماس گرفت. بعد از مذاکره چندین مورد تغییر را از من پذیرفت.
میرزایی ادامه داد: زهرایی در مرحله تولید هنری نیز نوگرا بود و فعالانه در این زمینه مشارکت می‌کرد. همچنین در طراحی و صفحه آرایی حی و حاضر بود و در خرید کاغذ و روکش جلد دقت وسواس گونه‌ای داشت. در هنگام چاپ و صحافی همیشه حاضر و ناظر بود و به کار تولید کتاب از منظر زیبایی‌شناسانه نگاه می‌کرد؛ گویی جانش را برای هر کتابی می‌گذاشت. بارها می‌گفت حاضرم به کسی پول بدهم تا ایرادهای کتاب‌های نشر کارنامه را بگیرد.
وی در پایان گفت: زهرایی اولین ناشری بود که از کاغذ تولید شده از ضایعات نیشکر برای انتشار یکی از مهمترین کتاب‌هایش به نام «پیامبر و دیوانه» استفاده کرد. امروز این کاغذ بسیار مورد توجه قرار گرفت. نام زهرایی به عنوان نخستین ناشر بهره‌گیر از این کاغذ باید ثبت شود.
زهرایی همواره در مرزها زندگی می‌کرد
هادی خانیکی از دیگر سخنران این برنامه گفت: من و زهرایی هر دو در مشهد زندگی می‌کردیم. نخستین آشنایی من با او در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ بود. در این دوران او شجاعانه دست به کارهایی می‌زد که کتابفروشان تجربه نمی‌کردند و این موضوع به من انگیزه و علاقه می‌داد که همه جا زهرایی را دنبال کنم؛ چه زمانی که در کارش به سختی می‌افتاد و فقر را تجربه می‌کرد و چه زمانی که توانایی داشت.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: همسر و فرزندان زهرایی هر کدام توانستند به گونه‌ای از میراث زهرایی بهره ببرند و اگر از هر زاویه‌ای نگاه کنند می‌توانند ببینید که پدرشان در ایران با تمام مشکلات نماینده نسل شکست خورده و مایوس نبود بلکه نماینده نسل امیدواری بود که در جهت اعتلای فرهنگی ایران جفاها را فراموش می‌کنند. این بُعد از زندگی زهرایی در کنار همه آن نقش آفرینی‌های او در بازار اندیشه و نشر باید مورد توجه قرار گیرد.
خانیکی عنوان کرد: زهرایی در امتداد کارهایی که آفرید و فرصت‌هایی که خلق و کشف کرد موافقان و مخالفانی دارد و باید نظر همه آنها را محترم دانست. شاید کسانی باشند که بگویند توجه به جنبه‌های زیبایی‌شناسانه نشر باعث کندشدن روند تولید آن شود. شاید کسانی باشند که بگویند این سبک از فعالیت محدود به درجه اول‌ها و در نتیجه نادیده گرفتن متوسط‌ها و استعدادهای جدید است، اما زیست امیدوارانه زهرایی برای ما درسی داشت؛ این که زهرایی همواره در مرزها زندگی می‌کرد.
وی ادامه داد: زهرایی اگر با دولت در تعامل بود هیچ‌وقت بخش خصوصی را فراموش نمی‌کرد. تا جایی که توانست یکی از نیازهای جامعه ما یعنی پرهیز از دوگانه‌آفرینی را حل کند. کمتر کسی است که توانسته باشد مثل او رنج‌ها را تحمل کرده و در ساحت دیگری به خلق فرصت‌ها دست بزند. باید به افرادی توجه شود که توانستند به تنوع زندگی خود معنی دهند و در مرزهای تکثر و تنوع زندگی کنند.
خانیکی در پایان گفت: او دغدغه گفتگوی تمدن‌ها را در جامعه دنبال می‌کرد و به همین منظور کارت تبریکی طراحی کرد و در آن دو بیت از ناصر خسرو درج کرد.
سعید جلالی نیز در این آیین به تفاوت معنایی موجود در چهره ماندگار و ارکان اجتماعی اشاره کرد و گفت: چهره ماندگار باید به حدود ۲۰۰ سوال بزرگ و کوچک پاسخ دهد اما افراد در فراز و فرودها سنجیده و تبدیل به سرمایه اجتماعی می‌شوند. پیش از زهرایی باید نام چند پیشکسوت به یاد آورده شود. یکی از این افراد؛ حاج‌محمد رمضانی است که سال ۱۳۰۲ کتابفروشی و نشریه راه اندازی کرد. در ادامه آن اعلام کرد این صنف نیاز به نهادسازی دارد و اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران را راه‌اندازی کرد. عبدالرحیم جعفری از دیگر افرادی است که نمی‌توانیم از نام بگذریم. او در سال ۱۳۲۸ انتشارات امیرکبیر را تاسیس کرد همان سالی که محمد زهرایی متولد شد.
جلالی ادامه داد: نمی توانیم از عبدالرحیم‌جعفری حرف بزنیم اما از همایون صنعتی‌زاده غافل شویم. اینها شناسنامه هویتی ما هستند. نشر ما حدود ۱۰۰ سال است که گریه می‌کند. اینها گل‌هایی بودند که در شوره‌زار رویدند. جای بسیار دلخوشی است که این سه بزرگوار توانستند نشر را در خانواده خود نسلی کنند. این بالاترین پاداش این سه نفر به خاندان نشر است.
زهرایی آرش کمانگیر بود
در ادامه، مهدیه مستغنی با اشاره به اینکه زهرایی و من دو عاشق تنها و غریب بودیم، گفت: ما با کتاب آشنا و با کتاب زندگی کردیم حتی همه جای خانه ما کتاب بود. زهرایی برای من آرش کمانگیری بود که کلمات را با عشق در کمان خود گذاشت و پرتاب کرد تا شاید در عرصه فرهنگ و هنر کشورش گشایشی حاصل شود.
وی ادامه داد: زهرایی فردی با استعداد بود و حقش باید زودتر از این دیده می‌شد چرا که تا روزی که از این جهان رفت پروانه نشر خود را نداشت. امیدوارم پس از این دولتمردان در تلاش برای پیدا کردن انسان‌های با استعداد باشند. او شباهنگ زندگی ما بود و ما هم سعی کردیم راه او را ادامه دهیم.
در پایان این آیین، لوح تقدیر و تندیس عصر کتاب به خانواده زهرایی اهدا شد. همچنین مؤسسه خانه کتاب یادمانی با عنوان «ناشر کمال‌گرا، یادمان استاد محمد زهرایی» که مجموعه مصاحبه‌های نصرالله حدادی با ماکان و روزبه زهرایی و مهدیه مستغنی است، رونمایی و به خانواده زهرایی تقدیم کرد.
انتهای پیام/4072/4028/
انتهای پیام/
