پروژه‌ای که برای بن‌بست کلید خورد!
سیاست‌های شتاب‌زده‌ای که بدون زیرساخت و فرهنگ‌سازی و بی‌توجه به نتیجه اتخاذ می‌شود راهی جز بن‌بست نداشته و صرفاً فعالیتی آماری و رزومه‌سازی برای مسئولان است.
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، شهری پر از پایان‌نامه برای دانشگاه‌هایی که مدرک صادر میکنند. فروش پایان‌نامه و مقاله پدیده جدیدی نیست، دست بسیار است و ظاهراً آنقدر قدرتمند که هیچ‌کس نمی‌تواند یا حداقل اینکه تاکنون نتوانسته آن را قطع کند.
مافیایی که روز به روز بر دانشگاه چیره شده و سدی محکم دربرابر پیشرفت علمی ایران تشکیل داده است. ظاهراً سیاستگذاران هم توان جمع کردن بساط دلالان علم را ندارند و راه‌های اشتباهی را برای مقابله با آنها طی میکنند.
از قانون بی‌حامی تا نظارت التماسی
البته در ظاهر فعالیت‌هایی مانند قانون مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی برای مبارزه با متقلبان پژوهشی صورت می‌گیرد که نه ضمانت اجرایی دارد نه کسی آن را پیگیری می‌کند و آدم را به این نتیجه می‌رساند که در ایران قانون برای نگارش است نه برای اجرا.
قانونی که دو سال از ابلاغ آن به دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط می‌گذرد، اما نه اجرا شده نه ناظری بر حسن اجرای آن وجود دارد. حتی یکی از اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی نیز در اظهار نظری عجیب نوع جدیدی از نظارت بر دانشگاهها را مطرح کرد که در هیچ کجای جهان مسبوق به سابقه نبوده است.
میرحمایت میرزاده معتقد است که دانشگاه باید از مجلس شورای اسلامی تقاضا کند که بر آن نظارت داشته باشد. در اینکه دانشگاهها در حسن اجرای قانون تقلب علمی کم‌کاری میکنند جای تردیدی وجود ندارد اما اینکه نمایندگان منتظر مانده‌اند تا دانشگاهها برای آنها دعوت‌نامه ارسال و تقاضا کنند تا بر تخلفات آنها نظارت داشته باشند پدیده‌ای عجیب و نادر است.
میرزاده در گفتگو با خبرنگار آنا عنوان کرده است که «دانشگاهها باید از دستگاه‌های نظارتی همچون مجلس شورای اسلامی درخواست کنند تا نمایندگان با طرح سؤال و تذکر از وزرای مربوطه موضوع را پیگیری کنند».
وی همچنین خاطرنشان کرد: «قانون مبارزه با تقلب آثار علمی به‌صورت شفاف مصوب شده است و برخورد با متخلفان در این مقوله در درجه نخست به عهده دانشگاهها بوده و به‌صورت کلی دولت، رسانه و مجلس و دستگاه‌های نظارتی نیز باید به این حوزه ورود کنند».
اظهارنظرهای اینچنینی از سوی نمایندگان مجلس به عنوان سیاستگذاران حوزه آموزش عالی صرفاً به راکد ماندن پژوهش و پیشرفت عواید مؤسسات جعل علم کمک می‌کند.
در این بین، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصمیمی اتخاذ کرده که درستی یا نادرستی آن مورد بحث اساتید و صاحب‌نظران قرار گرفته است.
پروژه‌ای خوب اما محکوم به شکست
در اصول منطقی قاعده‌ای شهرت دارد که طبق آن اگر مقدمه‌ها درست باشد و نتیجه غلط، حکم به‌صورت کلی اشتباه است و بالعکس اگر مقدمه یا مقدمات غلط باشد و نتیجه درست نیز کل حکم اشتباه است.
وزارت علوم سیاستی اتخاذ کرده که شاید در نگاه اول مشکلی در آن وجود نداشته باشد اما با نبود زیرساخت‌های کافی مشکلاتی پیش خواهد آمد که جامعه علمی را نگران نتیجه آن کرده است.
دسترسی آزاد به اطلاعات سال‌هاست که در تمام کشورهای دنیا صورت می‌گیرد اما در همان کشورها قانون کپی رایت رعایت شده و تقلب علمی به سطح حداقلی آن رسیده است. با این وجود کارشناسان معتقدند که انتشار پایان‌نامه‌ها در کشور ما با توجه به عدم رعایت قانون کپی رایت در ایران منجر به سوءاستفاده از آنها خواهد شد.
پژوهشگاه علم و فناوری ایران (ایرانداک) که زیرنظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می‌کند مدتی است که در طرحی با نام «گنج» اقدام به انتشار پایان‌نامه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی کرده است.
نبود زیرساخت‌های لازم در ایران برای مبارزه با تقلب علمی، باعث شده است که عده‌ای از اساتید این طرح را منجر به شکست و کمک به افزایش روند کپی‌کاری بدانند.
دسترسی آزاد به اطلاعات سال‌هاست که در تمام کشورهای دنیا صورت می‌گیرد اما در همان کشورها قانون کپی رایت رعایت شده و تقلب علمی به سطح حداقلی آن رسیده است. با این وجود کارشناسان معتقدند که انتشار پایان‌نامه‌ها در کشور ما با توجه به عدم رعایت قانون کپی رایت در ایران منجر به سوءاستفاده از آنها خواهد شد.
نمی‌توان به ایرانداک برای انتشار پایان‌نامه‌ها خرده گرفت؛ در حالی که تصمیم‌گیران این طرح، نظری به پیامدهای آن نداشته‌اند. در واقع ایرانداک صرفاً سیاست‌های ابلاغی وزارت علوم را به مرحله اجرا درآورده است.
نورالله رزمی مدیر روابط عمومی ایرانداک در گفتگو با خبرنگار آنا از این طرح حمایت کرده و آن را طرحی در راستای انتشار آزاد اطلاعات دانسته است. وی در این خصوص عنوان می‌کند: مطالعات وسیع در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در حوزه آرشیو پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی انجام گرفته است و با توجه به مطالعات و بررسی‌های این پژوهشگاه در مورد مدل‌ها و نمونه‌های بین‌المللی پایگاه ایرانداک، پایگاه‌هایی مشاهده شد که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی را به‌صورت محتوای کامل و متن باز در اختیار کاربران می‌گذارند.
مدیر روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران درباره جنبش دسترسی آزاد به اسناد علمی ادامه داد: اکنون دسترسی به اسناد علمی در سطوح منطقه‌ای، ملی، سازمانی و جهانی در کل دنیا درحال گسترش است و با توسعه فناوری اطلاعات، پایگاه‌های دسترسی به اسناد رشد و شتاب قابل‌توجهی نیز گرفته است.
به گفته رزمی محمد فرهادی وزیر علوم وقت، بخشنامه نگهداری و حفظ اطلاعات در یک آرشیو ملی با رعایت استاندارد، سازمان‌دهی و نمایه‌سازی علمی، مشاهده‌پذیری، همانندجویی، پیشگیری از دوباره‌کاری، مدیریت یکپارچه و جلوگیری از تقلب، برای پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران لازم‌الاجرا دانسته و برای همه دانشگاهها و مؤسسات ابلاغ کرده است و ایرانداک وظیفه دارد پیشنهادها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی را پس از سپری شدن ۱۲ ماه از دفاع پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد و پس از سپری شدن ۳۰ ماه از دفاع موفقیت‌آمیز رساله دکتری، به‌صورت رایگان در محیط وب اشاعه دهد و محرمانگی نتایج فرآیند همانندجویی و حریم خصوصی پدیدآوران را رعایت کند.
لزوم بسترسازی برای انتشار پایان‌نامه
اما برخی کارشناسان با نظر مدیرروابط عمومی ایرانداک موافق نیستند. یکی از این کارشناسان مهدی بادپا مدرس دانشگاه است که اعتقاد دارد طرح انتشار پایان‌نامه‌ها باید با نظرسنجی از سوی اساتید و صاحب‌نظران صورت گیرد. وی همچنین به خبرنگار آنا می‌گوید که «معلوم نیست ایرانداک با کدام نظرسنجی گسترده در جوامع دانشگاهی ایران، اساتید، پژوهشگران و نخبگان،۴۰۰ هزار پایان‌نامه را روی سایت خود قرار داده است. درست این بود که ابتدا نظرسنجی و آسیب‌شناسی انجام می‌داد و سپس اقدام به انتشار گسترده می‌کرد. انتشار آزاد تمام متن حدود ۴۰۰ هزار پایان‌نامه، بدون نظرسنجی فراگیر، عموم دانشجویان و اساتید را غافلگیر کرد.»
بادپا بیان کرد: این اقدام می‌بایست تدریجی و مرحله‌ای می‌شد و ایرانداک ابتدا باید فرهنگ‌سازی می‌کرد. مثلاً برای نوشتن مقالات ISI، نرم‌افزارهایی به‌صورت رایگان در اختیار دانشجویان قرار دارد که تشابه جملات، رفرنس‌ها، پاراگراف‌ها و محتوای یک مقاله را با سایر منابع مشخص می‌کند و درصد تشابه را به‌صورت عددی ارائه می‌دهد.
این مدرس دانشگاه و فعال دانشگاهی در پایان خاطرنشان کرد: زمانی که می‌رفت با قانون‌های درست و شایسته جلوی مافیای پایان‌نامه‌نویسان میدان انقلاب گرفته شود، اقدام غافلگیرانه و شتاب‌زده ایرانداک، اگر نگوییم زد و بند پشت پرده بود لیکن سود آن نه‌تنها به جیب دلالان پایان‌نامه خیابان انقلاب می‌رود بلکه این شغل زیرزمینی را گسترش داده و پایان‌نامه‌نویسی را در کل کشور گسترش می‌دهد.
جلیل مالکی استاد حقوق دانشگاه آزاد اسلامی نیز با انتشار آزاد پایان‌نامه‌ها بدون محدودیت موافق نیست و آن را فاجعه‌ای بزرگ می‌نامد. وی در این خصوص معتقد است که «انتشار آزاد و بدون حدومرز پایان‌نامه‌ها در سایت معتبر زیر نظر وزارت علوم، فاجعه بزرگ علمی است. به این معنا که فی‌الواقع پایان‌نامه‌ها را عرصه تقلب و کپی‌برداری قرار می‌دهد و هیچ مرجع نظارتی هم نمی‌تواند از این حجم تقلب جلوگیری بکند.»
وی تصریح کرد: در شرایطی که هنوز پایان‌نامه‌ها به‌صورت آزاد در اختیار افراد قرار نگرفته بود، هرروزه شاهد بودیم که برخی از پایان‌نامه‌ها سر از فروشگاه‌های میدان انقلاب و مؤسسات کذایی فروش پایان‌نامه درمی‌آورد؛ اما الآن که سایت ایرانداک اجازه دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری را داده که به‌نوعی مجوز به افراد سودجوست.
سیدمحمود حسینی‌نژاد استاد دانشگاه دامغان نیز با انتشار آزاد اطلاعات مخالفتی نداشته، اما این حرکت را نیازمند بسترسازی و فرهنگ‌سازی می‌داند. وی درباره انتشار آزاد متن پایان‌نامه‌ها توسط سایت رسمی ایرانداک گفت: انتشار آزاد اطلاعات پایان‌نامه در دنیا بازخورد مثبتی داشته و در ایران هم این پتانسیل وجود دارد اما ابتدا این مسئله باید فرهنگ‌سازی شود. انتشار آزاد تمام متنی که توسط ایرانداک بدون ایجاد بسترهای اولیه صورت گرفته را به‌شخصه قبول ندارم و کار نادرستی بود.
استاد دانشگاه دامغان خاطرنشان کرد: برخی استفاده‌های ناصحیح از این اقدام ایرانداک می‌شود؛ خیلی‌ها در اطراف میدان انقلاب بازار گرم پایان‌نامه‌نویسان را مشاهده کرده‌اند که هرساله به تعدادشان افزوده می‌شود. درواقع اقدام انتشار تمام متن پایان‌نامه‌ها هم ازنظر عرف جامعه ایراد دارد و هم مانع خلاقیت و نوآوری در پایان‌نامه‌ها خواهد شد.
موافقان انتشار پایان‌نامه‌ها در ایرانداک
در این بین اما بسیاری از استادان نیز موافق انتشار پایان‌نامه‌ها هستند و آن را خللی در فرآیند علمی کشور نمی‌دانند. مجتبی شریعتی نیاسر معاون آموزشی وزارت علوم با اعلام حمایت از طرح انتشار آزاد پایان‌نامه‌ها عنوان کرد: ایرانداک، نهادی است که منابع علمی، پیشنهاده‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌های دانشجویان را در یک جا متمرکز کرده و این کمک بسزایی است به کسانی که می‌خواهند در عرصه علم وارد شوند و از موازی‌کاری و تقلب‌ها جلوگیری می‌کند. این کار، عملکرد شایسته‌ای است و ما نیز از این اقدام و پژوهشکده حمایت می‌کنیم.
رسول زوارقی استاد علوم تربیتی دانشگاه تبریز نظر متفاوتی درخصوص انتشار پایان‌نامه‌ها داشته و معتقد است که «اگر پایان‌نامه‌ای به‌صورت آزاد و رایگان در اختیار همگان قرار بگیرد دیگر کسی آن پایان‌نامه را نمی‌تواند سرقت کند، چون مشخص خواهد شد که این موضوع پایان‌نامه قبلاً در جایی کار شده است.»
ابراهیم فیاض استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران نیز در گفتگو با خبرنگار آنا از این طرح حمایت کرده و آن را موجب جلوگیری از سرقت علمی می‌داند. وی اعتقاد دارد که «فساد و مافیای پایان‌نامه‌نویسی به خاطر محدود بودن دانشگاهها ایجاد می‌شود و اقدام پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در انتشار آزاد و تمام متن پایان‌نامه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی، جلوی سرقت موضوع را می‌گیرد. بحث سرقت پایان‌نامه‌ها تابه‌حال موضوع رایجی بوده است و بازار گرمی در اطراف دانشگاه تهران داشته و دارد. لذا انتشار آزاد باعث می‌شود تا جلوی موضوعات تکراری و سرقت ادبی گرفته شود.»
از اظهار نظرهای موافقان و مخالفان این طرح می‌توان اینگونه استنباط کرد که اصل انتشار پایان‌نامه‌ها توسط ایرانداک نمی‌تواند مورد انتقاد قرار گیرد، بلکه مشکل از جایی آغاز می‌شود که این طرح عجولانه و بدون بسترسازی مناسب صورت گرفته است.
انگشت اتهام کم‌کاری به سمت دانشگاهها
با توجه به عدم توازن در نسبت استاد به دانشجو، این روزها استادان مشاور، راهنما و حتی داوران به پایان‌نامه‌ها توجهی ندارند و گاهی از سوی دانشجویان ادعا می‌شود که برخی از استادان در روند پروپوزال تا دفاع از پایان نامه حتی یکبار هم آن را مطالعه نمی‌کنند.
دانشگاه در کجای این داستان قرار داشته و چه سهمی از فراگیر شدن کپی‌کاری یا تقلب علمی دارد؟ اکثر استادان و مقامات اجرایی به درستی نوک پیکان مقابله با تقلب را به سمت دانشگاهها نشانه گرفته‌اند؛ جایی که باید از طرفی قانون مقابله با تقلب علمی اجرایی شود و از طرف دیگر به آشفته‌بازار پایان‌نامه‌هایی که در میدان انقلاب به رشته تحریر در آمده و نمره‌ای بالا از استادان کسب میکنند رسیدگی شود.
با توجه به عدم توازن در نسبت استاد به دانشجو این روزها استادان مشاور، راهنما و حتی داوران به پایان‌نامه‌ها توجهی ندارند و گاهی از سوی دانشجویان ادعا می‌شود که برخی از استادان در روند پروپوزال تا دفاع از پایان نامه حتی یکبار هم آن را مطالعه نمی‌کنند.
جلیل مالکی استاد حقوق دانشگاه آزاد اسلامی در خصوص نسبت دانشجو به استاد معتقد است که با توجه به وضعیتی که امروزه در دانشگاه‌های کشور داریم و نیز با توجه به افزایش دانشجویان کارشناسی ارشد و کمبود اساتید راهنما، مشاور و داور دلسوز، این کار باعث می‌شود که پایان‌نامه‌ها به‌راحتی به دانشجویان متقاضی برسد و در دانشگاه‌های مختلف که حتی نمی‌شود هیچ ردپایی از افراد پیدا کرد و این مسئله را پیگیری کرد، ممکن است همین پایان‌نامه‌ها ارائه و دفاع شود.
به همین دلیل است که می‌توان گفت هر طرحی در جهت ارتقای سطح علمی صورت بگیرد با توجه به وضعیت کم‌کاری دانشگاهها با شکست مواجه خواهد شد یا حداقل نتیجه مثبتی نخواهد داشت.
نورالله رزمی مدیر روابط عمومی ایرانداک نیز برای جلوگیری از تقلب یا کپی سامانه همانندجو را معرفی کرده و تعیین اصالت هر مدرک را برعهده دانشگاه می‌داند. وی در این خصوص عنوان می‌کند: برای جلوگیری از فرآیند تقلب، دانشگاه و استاد موظف است با استفاده از سامانه همانندجو متن کامل پایانه‌نامه را مورد بررسی قرار دهد و گزارشات کامل، صحت‌سنجی و اعتبارسنجی تحقیق را بازبینی کند. همچنین براساس فصل چهارم این آیین‌نامه، تعیین اصالت محتوا در هر مدرک و داوری درباره آن برپایه گزارش سامانه همانندجو بر عهده دانشگاه‌هاست.
مهدی بادپا که یکی از مخالفان این طرح است نیز نقش دانشگاهها در تقلب را محوری دانسته و می‌افزاید: فرآیند تطبیق و تشابه مقالات و پایان‌نامه‌ها در ایران به‌درستی انجام نمی‌شود و همچنین چیزی هم در نشریات داخلی وجود ندارد، دانشگاه‌های ما مانند جزیره‌های جدا از هم از مقالات و پایان‌نامه‌های هم بی‌اطلاع هستند و در چنین زمانی که در داخل کشور فرهنگ‌سازی انجام نشده است و نرم‌افزارهای تحلیلی و تطبیقی تولید نشده است که بتوانیم درصد تشابه مقالات و پایان‌نامه‌ها را بررسی کنیم، ایرانداک نباید اقدام به انتشار آزاد تمام متن پایان‌نامه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی بدون یک نظرسنجی علمی می‌کرد.
محمد تقوایی استاد دانشگاه آزاد اسلامی قائم‌شهر نیز در خصوص استفاده از سامانه همانندجو و قصور دانشگاهها در کاربرد این سامانه بیان کرد: در کشورهای پیشرفته از سال‌ها قبل قوانین سخت‌گیرانه‌ای در بحث کپی‌رایت اجرا می‌شود و نرم‌افزارهایی وجود دارد که درصد تشابه مقالات را نشان می‌دهد، البته سامانه همانندجو که در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز در صورت اجرای کامل در همه دانشگاهها مناسب است اما جای کار بسیاری دارد.
علیرضا عرب‌امیری رئیس سابق دانشکده معدن دانشگاه صنعتی شاهرود نیز با انتقاد از اینکه سامانه همانندجو الزام‌آور نیست و همین مسئله موجب تقلب و کپی خواهد شد عنوان کرد: سامانه همانندجو که برای جستجوی کپی‌شدن پایان‌نامه‌هاست، الزام‌آور نیست مثلاً در بسیاری دانشگاه‌های مطرح کشور این کار انجام نمی‌شود و وقتی پیشنهاد طرح توسط دانشجویان نوشته می‌شود به او نمی‌گویند که مستند یا استعلام از همانندجو بیاور. وقتی در دانشگاه‌های بزرگ کشور این استعلام صورت نمی‌گیرد، دانشگاه‌های سطح پایین نیز خود را به‌هیچ‌وجه ملزم نمی‌دانند لذا به‌راحتی در بسیاری از دانشگاه‌های سطح پایین کشور امکان تقلب فراهم می‌شود و تجربه نشان می‌دهد که انتشار متن کامل پایان‌نامه‌ها تنها بازار دلالان پایان‌نامه را داغ‌تر خواهد کرد.
سیدمحمود حسینی‌نژاد استاد دانشگاه دامغان نیز درخصوص سامانه همانندجو معتقد است که سامانه‌های پیشگیری از تقلب مانند سامانه همانندجو چند وقتی است که در کشور راه‌اندازی شده و تا حدودی جلوی انتشار عنوان‌ها و طرح‌های تکراری را گرفته است. رسالت این سامانه بررسی درصد همانندی اطلاعات، عنوان و متن طرح‌ها و پایان‌نامه‌ها با جست‌وجوی خودکار در متن کامل سایر پایان‌نامه‌ها و مدارک علمی است، اما خیلی‌ها سر همانندجو را هم کلاه می‌گذارند. برخی دانشجویان بخش‌های جزئی و یا جایی که خودشان می‌خواهند را بارگذاری میکنند و گواهی هم از این سایت برای ما اساتید می‌آورند.
حسینی‌نژاد در پایان بیان کرد: خیلی اتفاق افتاده که دانشجویان گواهی صفر درصد همانندی را از سایت همانندجو دریافت کرده و برای اساتید داور آورده‌اند اما با این حال این موضوع با اندکی تشابه در دانشگاه‌های دیگر کار شده است، لذا پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران باید نسبت به ارتقای سیستم همانندجو اقدام کند.
سیاست‌های شتاب‌زده‌ای که بدون زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی مناسب و بی‌توجه به مثبت یا منفی شدن نتیجه اتخاذ می‌شود راهی جز بن‌بست نداشته و صرفاً فعالیتی آماری و رزومه‌ای برای مسئولان است.
انتهای پیام/4007/ن
انتهای پیام/
