منتقدان وزارت علوم از چه حرف می‌زنند؛ پشت پرده صعود علمی عربستان‌سعودی

به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، دولت یازدهم از روزهای ابتدایی فعالیت خود با مشکلات زیادی در وزارت علوم روبه‌رو بوده است. پس از عدم اعتماد مجلس به برخی وزیران پیشنهادی رئیس‌جمهوری و استیضاح رضا فرجی دانا، که کمتر از 9 ماه سکان وزارت علوم را در دست داشت؛ اکنون نوک پیکان انتقادها بار دیگر وزارت علوم را نشانه رفته است.

منتقدان دولت علاوه بر اتهام‌های سیاسی به مدیران وزارت علوم، بر «افت شتاب علمی کشور» و سایر شاخص‌های مرتبط با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 2014 نسبت به سال 2013 و مقایسه فعالیت علمی کشور در دولت یازدهم با کشورهایی نظیر عربستان سعودی تأکید می‌کنند.

در این میان، آمار ارقام درخصوص پیشرفت علمی کشور عربستان در حالی در سایت‌های داخلی منتشر می‌شود که کوچک‌ترین اشاره‌ای به تخلفات بی‌شماری که عربستان سعودی در این زمینه انجام داده نمی‌شود. منظور حقایقی است که بارها و بارها در پایگاه‌های معتبر علمی بین‌المللی به آن اشاره شده است.

پول نفت در بازار سیاه علم

همه چیز از گزارشی شروع شد که اثبات کرد بزرگترین دانشگاه عربستان که از سوی حکومت سعودی حمایت می‌شود و بیشترین بازدهی علمی و پژوهشی را برای این کشور به ارمغان می‌آورد، با پرداخت مبالغ هنگفتی به نهادها و استادان مختلف اعتبار علمی دروغینی را برای خود رقم زده است.

«سلمان حامد» نویسنده مقاله‌ای در پایگاه ساینس، تأکید می‌کند که پیشتر نیز درباره تخلفات دانشگاه علم‌ و صنعت ملک عبدالله (KAUST) مطالبی را نوشته بود اما اکنون علاوه بر آن دانشگاه، دو دانشگاه مطرح عربستان یعنی دانشگاه‌های ملک عبدالله (KAU) و دانشگاه ملک سعود (KSU) نیز تخلف‌های مشابهی را انجام داده‌اند و مانند دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله، با ارائه پول به محققان مطرح در سراسر دنیا اقدام به خرید اعتبار دانشگاهی کرده‌اند.

ماجرا از جایی شروع شد که «رابرت کیشنر» پروفسور دانشگاه هاروارد در رشته فیزیک نجومی، ایمیلی از طرف دانشگاه ملک عبدالعزیز(KAU) واقع در جده، دریافت می‌کند که به او پیشنهاد می‌کند در ازای دریافت مبلغ 72 هزار دلار در سال به عنوان استاد کمکی با این دانشگاه همکاری کند.

کیشنر با توجه به عرف بین‌المللی دانشگاه‌ها، در ابتدا تصور می‌کند که قرار است در ازای دریافت این مبلغ یک یا دو هفته در سال برای نظارت بر روی گروه تحقیقاتی دانشگاه ملک عبدالعزیز به عربستان برود. اما دانشگاه پیشنهاد داده بود که استادان در ازای دریافت این مبلغ دانشگاه ملک عبدالعزیز را به عنوان دانشگاه دوم خود از نظر وابستگی سازمانی در مقالات ISI و سایر پروژه‌های تحقیقی خود معرفی کنند.

کیشنر در گفتگو با رسانه‌ها اعلام کرد:«ابتدا فکر کردم این یک شوخی آکادمیک است، زیرا پولی که این دانشگاه عربستانی پیشنهاد داده بود مبلغ بسیار زیادی بود. اما با پیگیری‌هایی که انجام دادم دریافتم که پیشنهاد عربستان کاملا جدی است و بسیاری از استادان دانشکده این پیشنهاد را پذیرفته‌اند تا در ازای دریافت این مبلغ نام دانشگاه ملک عبدالعزیز را به عنوان دانشگاه دوم خود در مقالات یا تحقیقات علمی ذکر کنند.»

بعدها مشخص شد که چنین ایمیلی برای حداقل 60 محقق برتر علمی در رشته‌های مختلف که مقالات ISI زیادی به چاپ رسانده بودند ارسال شده است. همین کار باعث شد که عربستان سعودی در چند سال اخیر روند صعودی عجیبی در رتبه‌بندی‌های علمی به دست آورد، بدون اینکه ناشران مقالات حتی کمترین همکاری آکادمیکی با دانشگاه ملک عبدالعزیز و سایر دانشگاه‌های عربستان داشته باشند.

همه مردان دانشمند سعودی

نکته جالب توجه دیگر درباره این باره، نگاه جنسیتی عربستان بود، زیرا تمامی این 60 محقق برتر مرد بودند. سلمان حامد نویسنده مقاله تأکید می‌کند، همان‌گونه که زنان اجازه رانندگی در کشور عربستان را ندارند، نمی‌توانند چنین همکاری‌هایی نیز با دانشگاه های عربستان داشته باشند، حتی اگر از نظر علمی در سطح بسیار بالایی قرار داشته باشند.

این پیشنهادها محدود به استادان ایالات متحده امریکا نبود، بلکه بسیاری از محققان و استادان برجسته از کانادا، اروپا و آسیا چنین پیشنهادهایی را از دانشگاه‌های عربستان دریافت کردند. حتی استادانی که بازنشسته شده بودند نیز از این طریق با دانشگاه‌های عربستان وارد معامله شدند. در پی افشای این روابط، رؤسای دانشگاه ملک عبدالعزیز درخواست مصاحبه با هر گونه رسانه‌ای را رد کرده‌اند.

راه طولانی خرید علم

کارشناسان معتقدند راهکاری که سیستم آموزش عالی عربستان سعودی برنامه‌ریزی کرده است به منظور بهبود جایگاه بهتری در رتبه‌بندی‌ها است و عربستان با خرید اعتبارعلمی افراد می‌خواهد آمار تولیدات علمی خود را بالا ببرد. این اقدامات می‌تواند آمار تولیدات علمی عربستان را تا سال‌های سال در درجه بالایی قرار دهد.

علاوه بر این مستندات Yves Gingras استاد دانشگاه کِبِک مونترال در تحقیق مشابهی که سال 2014 منتشر کرد به افشای راه‌هایی پرداخت که عربستان سعودی برای کسب اعتبار علمی از آن استفاده می‌کند.

وی از فهرست Highly Cited Researchers یا همان HCR که تامسون رویترز در «ورد یونیورسیتی نیوز» درج کرده بود استفاده کرد. وی اعلام کرد که ارجاع به یک دانشگاه دوم در مقالات علمی و تحقیقات می‌تواند راهی برای بالا بردن آمارها به نفع دانشگاه دوم باشد، در واقع راهی کم‌هزینه است که کشور بتواند رتبه خود را در آمارهای جهانی بهبود ببخشد.

فهرست HCR شامل اسامی 3,215 مقاله از 702محقق بود که در آن 297 مقاله علاوه بر دانشگاهی که در نویسنده مقاله آن مشغول به تدریس یا تحصیل است دانشگاه دیگری را نیز به عنوان دانشگاه دوم خود معرفی کرده‌اند.

اگرچه این شیوه‌ای غیرمعمول در جهان نیست، عرف بین‌اللملی ایجاب می‌کند که دانشگاهی را که به عنوان دانشگاه دوم معرفی می‌کنند در همان کشوری باشد که دانشگاه اول در آن قرار دارد.

فهرست HRC مشخص کرد که در 42% از مقالات یک دانشگاه خارجی به عنوان دانشگاه دوم معرفی شده است. آمارها نشان داد که از بین 170 مقاله‌ای که در آن عربستان سعودی به عنوان دانشگاه اول یا دوم ثبت شده است، 139 مقاله به یکی از دانشگاه‌های عربستان به عنوان دانشگاه دوم خود آدرس‌دهی کرده بودند و تنها در 31 مقاله یکی از دانشگاه‌های عربستان به عنوان دانشگاه اول معرفی شده بود.

مورد عجیب دانشگاه‌های عربستان

بر اساس این فهرست تنها 297 مقاله از 3,215 مقاله، یک دانشگاه خارجی را به عنوان دانشگاه دوم خود معرفی کرده بودند، و در این بین سهم بیش از حد عربستان سعودی (139 مقاله) شک کارشناسان را برانگیخت، زیرا این ارقام بسیار غیرعادی است و تفاوت فاحشی با آمار دانشگاه‌های برتر دنیا نظیر دانشگاه‌های آمریکا، انگلیس،آلمان، فرانسه، کانادا و... دارد.

به عنوان مثال آمریکا با 1,734 عنوان بیشترین تعداد تحقیقات پژوهشی را در جهان دارد و از این بین تنها 232 مورد پیدا شده است که در مقالات خود به بیش از یک دانشگاه رفرنس داده‌اند، از بین این 232 مورد تنها 37 پیدا شده است که دانشگاه اول و دوم آنها در دو کشور مختلف باشند یعنی تنها در 2% از مقالات آنها کشور دانشگاه دوم با کشور دانشگاه اصلی نویسنده مقاله متفاوت است. یا در مورد انگلیس که با 325 مقاله در رتبه دوم از نظر تعداد مقالات در جهان قرار دارد، تنها 49 مقاله دانشگاه دومی را به عنوان دانشگاه همکار ذکر کرده‌اند.

از بین این 49 23 مورد پیدا شده است که کشور دانشگاه دوم با دانشگاه اصلی فرق داشته است، یعنی تنها 7% مقالات دارای رفرنس‌دهی به این نحو بودند. در حالی‌ که این میزان برای عربستان 82% است.

نکته جالب توجه دیگری که باید به آن اشاره کرد نحوه توزیع این میزان مقاله در بین دانشگاه‌های عربستان سعودی است. جدول زیر نشان می‌دهد 122 نفر دانشگاه ملک عبدالعزیز را به عنوان دانشگاه دوم خود معرفی کرده‌اند.

تمام این اطلاعات نشان می‌دهد که عربستان سعودی یک راه کم‌‌زحمت برای فریب دادن دنیا پیدا کرده است.

جدول زیر نشان می‌دهد که تقریبا نیمی از محققانی که دانشگاه دومی را در آدرس‌دهی، به عنوان دانشگاه همکار معرفی کرده بودند به نوعی به عربستان سعودی و دانشگاه‌های عربستان وابسته هستند.