12 نیک در طالع 94 یوزپلنگ آسیایی

آرزو میرزاخانی، گروه اجتماعی- یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی، نام علمی (Acinonyx jubatus venaticus) یک زیرگونه در معرض خطر انقراض از یوزپلنگ است که اکنون تنها چند ده قلاده از آن در ایران یافت می‌شود. این جانور در مناطق بیابانی و حاشیه کویر مرکزی از جمله خارتوران، نایبندان، دره‌انجیر و میاندشت در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. گفتنی است که ایران از دهه ۱۹۷۰ به عنوان تنها زیستگاه یوزپلنگ‌های آسیایی (ایرانی) شناخته شده و یوزپلنگ ایرانی تنها نژاد این جانور است که یال دارد. بر همین اساس نگرانی‌ها در خصوص انقراض کلی این جانور در سال‌های بعد از جنگ تحمیلی در کشور باعث شد تا کم‌کم کارشناسان داخلی و خارجی به فکر برنامه‌های جدی برای حفاظت از آن بیفتند. بر همین اساس جمعی از این کارشناسان با حمایت سازمان ملل متحد پروژه «یوزپلنگ آسیایی»‌را در دستور کار قرار دادند.

امروز (دوشنبه، 9 شهریور ماه) روز ملی یوزپلنگ است که به ابتکار انجمن یوزپلنگ ایرانی در سال 1386 و باتوجه به اینکه یوزپلنگ مهم‌ترین گونه جانوری کشور محسوب می‌شود که در ایران نیاز به حفاظت دارد، نام‌ گرفته است. نامگذاری این روز به عنوان روز یوزپلنگ آیسایی اما قصه تلخی دارد؛ داستان از آنجا آغاز شد که در نهم شهریور ماه سال 1373 در شهرستان بافق کرمان در ماه تابستان، یک یوزپلنگ ماده به همراه سه توله‌اش برای نوشیدن آب به سوی نخلستان‌های اطراف آمد، اما در میان تعدادی از مردم محلی ناآگاه محاصره شد و پس از مدتی مقاومت در برابر حملات و ضربات مردم توسط سنگ و چوب فرار کرد و سه توله‌اش گرفتار شدند. در این بین یکی از شاهدان ماجرا، خود را به اداره محیط‌زیست بافق ‌رساند و ماموران محیط‌زیست را مطلع کرد اما زمانی که ماموران به محل رسیدند با لاشه بی‌جان یکی از توله‌ها مواجه ‌شدند. هرچند دو توله دیگر با وجود جراحات شدید همچنان زنده بوده‌اند و به یزد منتقل شدند متاسفانه شدت ضربات وارده بر سر و روی یکی از دو توله باقی‌مانده باعث مرگ او در میانه راه شد و توله سوم در یزد توسط دامپزشک مداوا اما برای نجات از مرگ بلافاصله به تهران منتقل شد. در همین مدت طبق گزارش‌های محیط‌بانان بافق، ماده یوز هر روز به نزدیکی شهر و نخلستان می‌آمد تا توله‌های خود را جستجو کند اما بعد از یک هفته جستجوی ناکام، دیگر در محیط دیده نشد. توله بازمانده نیز ماریتا نام گرفت و بعد از مدتی بهبود یافت. اما تا دی ماه 1382 در پارک پردیسان تهران باقی ماند و در همانجا پس از 9 سال مرد. هر چند دو توله جان باختند و ماریتا نجات یافت اما ماریتا بازمانده‌ای بود که به دلیل تنهایی و نبود جفت، هرگز نتوانست کمکی به رفع انقراض یوزپلنگ‌ها کند.

با این وجود می‌توان گفت که فعالیت پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تا حدودی توانست به انقراض و نابودی کامل این جانور ارزشمند در کشور کمک کند. امسال، حدود 14 سال از آغاز به کار این پروژه در کشور می‌گذرد. به همین مناسبت گفت‌وگویی داشتیم با هومن جوکار، مدیر این پروژه که در ادامه آمده است.

* زندگی یوزپلنگ آسیایی از چند دهه پیش در ایران مورد توجه بسیاری از کارشناسان بوده است، اما چه شد که پروژه محافظت از این جانور در کشور شکل گرفت؟

- در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی که توان سازمان حفاظت محیط‌زیست کاهش یافت و رویکردی مانند وقوع جنگ تحمیلی تغییرات بسیاری را در زیستگاه‌های طبیعی کشور به وجود آورد برخی از کارشناسان و متخصصان داخلی و خارجی را نسبت به زندگی این گونه حساس کرد. اوایل دهه هفتاد بود که نگرانی‌ها شدت یافت و حتی برخی از رسانه‌های خارجی اعلام کردند که یوزپلنگ در آسیا منقرض شده است. این نگرانی‌ها سبب موجی از تحقیقات در این زمینه گشت و نتایج نشان داد که احتمال انقراض این جانور به طور جدی وجود دارد. در نهایت این آمار نگران کننده کارشناسان را به دور هم جمع کرد تا با کمک گرفتن از کارشناسان بین‌المللی پروژه‌ای برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی راه بیندازند. در این بین تفاهم‌نامه‌ای نیز با سازمان ملل متحد منعقد و کار حفاظت از یوز و انجام اقدامات حفاظتی برای جلوگیری از انقراض یوزپلنگ آسیایی به طور جدی از سال 80 در کشور آغاز شد.

* بر اساس آخرین آمار و اطلاعاتی که دارید، پراکنش و تعداد یوزپلنگ آسیایی در کشور چگونه است؟

- امروزه یوزپلنگ آسیایی فقط در ایران یافت می‌شود و این جمعیت باقی‌مانده در حداقل 10 زیستگاه محافظت شده به خصوص در ناحیه دشت کویر در شرق کشور زندگی می‌کند. این زیستگاه‌ها برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تعیین شده‌اند و در فهرست پارک‌های ملی، پناهگاه‌های حیات‌وحش و منطقه‌های محافظت شده قرار گرفته‌اند. بر اساس آماری که ما توانستیم با دشواری بسیاری به دست بیاوریم، به حداقل تعداد کاملا مطمئن و شناسایی شده از طریق دوربین‌های طلایی دست یافته‌ایم که نشان می‌دهد 50 قلاده یوزپلنگ آسیایی در کشور وجود دارد. در این آمارگیری یوزها بر اساس خال‌هایشان کدگذاری شده و اکنون مطمئن هستیم که صددرصد، حداقل 50 قلاده از این جانور در کشور ما زندگی می‌کند اما بیشتر نمی‌دانیم زیرا جمعیت این گونه با تراکم پایین است و زیستگاه‌های طبیعی ما نیز بسیار وسیع است، بنابراین تنها می‌توان به صورت تخمینی گفت که تعداد یوزپلنگ آسیایی در کشور چقدر است و همیشه کف آن را در نظر می‌گیریم.

* تحقیقات شما نشان از کاهش جمعیت یوزپلنگ آسیایی دارد یا افزایش آن؟

- تصاویر و تحقیقات مستمری که در خصوص یوز صورت گرفته است نشان می‌دهد که خوشبختانه جمعیت این گونه جانوری در معرض انقراض در کشور رو به افزایش است چرا که به عنوان مثال فقط در یک ماه گذشته 12 مورد تصویر توله همراه چهار مادر توسط دوربین‌های طلایی در مناطق حفاظت شده عکسبرداری شده است و این رقم به نسبت تعداد 50 قلاده، عدد قابل توجهی است. بنابراین روند کنونی نشان می‌دهد زادآوری در یوزپلنگ آسیایی رو به افزایش است و به تبع جمعیت آن نیز افزایش می‌یابد.

* پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی چه اقداماتی برای جلوگیری از انقراض این گونه ارزشمند در کشور انجام می‌دهد؟

- این پروژه صاحب یک برنامه عمل است و محورهایی دارد که کارشناسان بین‌المللی پس از بررسی تهدیدات و مخاطرات زندگی یوز در ایران تدوین کرده‌اند. بنابراین بر اساس چارچوب‌های توصیه شده و مشخص، برنامه‌هایی را برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در دستور کار دارد. اولین محور این حفاظت‌ها، حفاظت فیزیکی از زیستگاه‌ها است که انجام آن بر عهده محیط‌بانان و سازمان محیط‌زیست بوده و این پروژه تنها نقش نظارتی و حمایتی همچون بیمه محیط‌بانان و خانواده‌هایشان از آن را دارد. همچنین نظرسنجی و پیشنهاد استفاده از شیوه‌های نوین حفاظتی از یوزپلنگ آسیایی نیز بر عهده ماست. در واقع کاری که ما انجام می‌دهیم ارائه برنامه‌های حفاظتی جدید و درخواست امکانات برای محیط‌بانان و استخدام محیط‌بان بیشتر است که محور مهمی در بخش حفاظت از یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود.

محور دیگر اقدامات پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، آموزش و آگاه‌سازی عمومی است. علت هم این است که قبل از به وجود آمدن این پروژه سطح آموزش و آگاهی در خصوص یوزپلنگ آسیایی در کشور پایین بود. بر همین اساس به دو شیوه متمرکز از طریق همکاری با انجمن‌های مردم نهاد زیست‌محیطی و غیرمتمرکز از طریق رسانه‌ها اقدام می‌شود. محور سوم نیز آموزش و تحقیقات است که در آن درباره جمعیت یوزپلنگ آسیایی، طعمه‌ها و زیستگاه‌ها تحقیقاتی انجام می‌شود. همه تلاش ما در این پروژه فعالیت بر اساس دانش است تا محافظت به هدر رفت سرمایه نینجامد.

محور چهارم نیز به زندگی مردم مربوط می‌شود. تجربه 14 ساله ما در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی نشان می‌دهد که صرف آگاهی مردم محلی باعث نمی‌شود که آنان نسبت به حفاظت از یوز حساس شوند. بنابراین سعی می‌شود که اقداماتی انجام شود تا مردم محلی از این حفاظت متضرر نشوند و احساس تقابل نداشته باشند. در همین خصوص در سه زیستگاه یوزپلنگ آسیایی از جمله توران، طرح اکوتوریسم واقعی را با رعایت تمامی مسائل زیست‌محیطی ترغیب کرده‌ایم تا مردم محلی نیز از آن منتفع شوند و در حفاظت از یوز مشارکت داشته باشند. در این منطقه با نظارت کافی فضایی را ایجاد کرده‌ایم و در اختیار مردم قرار داده‌ایم تا به پایگاه اکوتوریسم تبدیل شود. این اقدام در مردم محلی حس مالکیت به وجود می‌آورد و به حفاظت از یوزپلنگ آسیایی نیز کمک می‌کند.

* در سال‌هایی که برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی فعالیت داشتید مهم‌ترین مشکلی که با آن برخوردید چه بوده است؟

- شاید بتوان گفت مهم‌ترین مشکلی که ما داشتیم نبود آمار و اطلاعات دقیق در خصوص یوزپلنگ آسیایی در کشور بود چرا که روزی که پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی آغاز به کار کرد هیچ آمار دقیق و درستی درباره این جانور در کشور وجود نداشت و اکنون نیز آمارگیری‌ها با دشواری بسیاری انجام می‌شود. ابتدای کار می‌گفتند که این جانور تنها در 5 منطقه از کشور زندگی می‌کند اما بر اساس تحقیقات دریافتیم که اکنون در 10 منطقه از کشور یوزپلنگ آسیایی می‌زید.

* تصور می‌کنید پروژه محافظت از یوزپلنگ آسیایی تا چه حد در حفاظت از این گونه ارزشمند در معرض انقراض تاثیرگذار بوده است؟

- به باور من حداقل تاثیری که این پروژه در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی داشت این بود که از مناطقی که این جانور در آن زندگی می‌کرد به نحو احسن مراقبت و محافظت شده است و در مقایسه با دیگر مناطق حفاظت شده کشور که در اثر معدن کاوی‌ها یا چرای دام و دیگر عوامل دچار آسیب‌های غیرقابل جبرانی شده‌اند، 6 میلیون هکتاری که یوز در آنها زندگی کرده است، در طول 14 سال گذشته کاملا دست نخورده باقی مانده‌اند. ادعا نمی‌کنیم که این پروژه از انقراض یوز به طور کامل جلوگیری کرده است اما تا حدودی توانسته آن را کنترل کند.