شهر سوخته؛ شهری با باورهای متفاوت و مدیریت اقتصادی تجاری زنانه

گروه فرهنگی خبرگزاری آنا - ناهید منصوری؛ شهر سوخته از مجموعه تپه‌های به هم پیوسته‌ای تشکیل شده که حدود 151 هکتار داشته است. بر اساس نظر باستان‌شناسان تپه‌های این شهر، 8 تا 10 متر برای در امان‌ ماندن از سیل ارتفاع داشته‌اند که به دلیل تداوم استقرار در محوطه به 18 تا 20 متر تغییر ارتفاع پیدا کرده است.

بر اساس یکسری از المان‌های موجود، محققان مسیر و روند جابجایی از روستانشینی به شهرنشینی را تشریح می‌کنند که در شهر سوخته بر اساس المان‌های به جا مانده که یکی از آن‌ها پلان‌های شهری به لحاظ تفکیک فضاهای معماری است، آغاز شهرنشینی را تعریف کرده‌اند؛ این بدان معنی است که پلان شهر بر اساس کارکرد بناها در شهر سوخته تفکیک شده بوده است.

در این منطقه گورستان جدا از فضای شهر در نظر گرفته شده و منطقه صنعتی و بناهای عمومی نشان از ورود به دوره‌های شهرنشینی دارد. نشانه‌های موجود نشان می‌دهد که علاوه بر آغاز شهرنشینی به قدمت شهر سوخته، تخصص‌گرایی نیزدر این شهر وجود داشته؛ چراکه بر اساس نشانه‌های موجود، منطقه صنعتی که برای کار افراد با حرفه‌های مختلف در نظر گرفته شده، در شهر سوخته وجود داشته است.

جدای از این امر ما محوطه‌ای در 3 و نیم کیلومتری جنوب غرب شهر سوخته داریم که تپه دشت نام دارد که به صورت تخصصی سفال شهر سوخته در آن تولید می‌شده است. طبق شواهد به دست آمده، مردم آن زمان ساخت سفال را به دلیل آلودگی‌های کوره‌ها در خارج از شهر ساخته بودند. باستان‌شناسان معتقدند بخاطر کمبود چوب در شهر سوخته، کوره‌ها با فضولات حیوانی کار می‌کرده است. این فضولات به خاطر ظرفیت دمای بالایی که دارند مورد استفاده قرار می‌گرفته و این نشان می‌دهد صنعتگر شهر سوخته، روی دمای کوره و مدت زمان پخت سفال اطلاع و اشراف کافی داشته و به همین خاطر است که اکثر سفال‌ها، سفال‌های استاندارد (رنگ‌ها بر سطح سفال‌ها تثبیت شده است و سفال خام نیستند) هستند.

از دیگر شاخصه‌های حائز اهمیت شهر سوخته این است که این شهر تاریخی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده، به طوری که می‌توان آن را کاخ سوخته که همان بخش مسکونی شرقی شناخته می‌شود، بناهای یادمان یا همان نیایشگاه، گورستان، منطقه‌ای برای کار و تراش سنگ‌ و ... تقسیم کرد.

در بنای یادمان به خاطر متریال و ابعادی که دارد کاوش‌های زیادی انجام شده که ثمره آن هم کشف پیکرک‌هایی است از دل خاک به دست آمده‌اند. این منطقه از شهر دارای اتاق‌های متعددی در اطراف فضای مرکزی وجود داشته که در کنار یک دالان و راه‌پله‌ای که احتمال داده می‌شود برای ورود به نیایشگاه بوده است.

از دیگر نکات جالب در این شهر تاریخی اعتقادات و باورهای مردم است. در این شهر پیکرک‌هایی کشف شده که جنس مونث را نشان می‌دهد، به عنوان الهه برکت در نظر گرفته می‌شده، به طوری که حتی در انبارهای علوفه پیکرک‌هایی به دست آمده که نشانگر باور مردم بر قدرت این پیکرک‌ها برای دوری از آفات است.

بر اساس دیگر شواهد موجود در حاشیه این شهر انبوهی از درختان وجود داشته اگرچه در برخی بناها چوب سدر هندی و پاکستانی نیز دیده می‌شود. به همین دلیل آنچه در بازدید از این شهر به ذهن هر گردشگری خطور می‌کند این است که برخی از بناها بسیار کوچک هستند و شباهتی با فضا و خانه برای زندگی افراد ندارند. محققان این منطقه در پاسخ به این سوال بناهای کوچک را انبار غلات می‌دانند که بومیان از بخش بالایی بنا، مایحتاج و غلات خود را ذخیره می‌کرده‌اند. در این منطقه بناهایی کشف شده که قدمت 3200 ساله دارند.

همچنین در قدیمی‌ترین لایه بخش مسکونی لوح‌های حسابرسی آغاز نگارش به دست آمده که معرف نوع نوشتار، نحوه حسابرسی به امور است.

در این شهر، مهر‌هایی کشف شده که مالکیت خصوصی افراد بر اجناس و وجود قشر نخبه‌ای را نشان می‌دهد چراکه اجناس با این مهرها پلمپ می‌شده و به مقصد می‌رسیده بنابراین می‌توان به این نتیجه رسید که در آن دوره، افراد توانایی شناسایی این مهر‌ها را داشته‌اند. آنچه در این میان نکته قابل توجهی تلقی می‌شود این است که زنان مسئولیت اجتماعی و تجاری این شهر را برعهده داشته‌اند چرا که مهر‌هایی از گورهای این شهر کشف شده که دور مچ و گردن زنان این شهر بسته شده است. آنچه درستی این فرضیه را اثبات می‌کند تجمع ثروت در گور بانوان این شهر است که باستان‌شناسان را به این باور رسانده که بانوان کنترل‌کننده روند اقتصادی و تجاری شهر بوده‌اند.

یکی از ویژگی‌های جالب این شهر این است که با وجود این‌که شهر سوخته شهری غنی به لحاظ منابع بوده اما سلاح نظامی در آن وجود نداشته و خنجر‌های مفرغی آن همه تزئینی بوده‌اند. در این میان نبود هیچگونه دیواره دفاعی در شهر یکی دیگر از شاخصه‌های این شهر بوده که نشان می‌دهد امکان دست‌درازی از سوی همسایگان وجود نداشته و همه از ثروت و رونق اقتصادی این شهر بهره‌مند بوده‌اند.

یکی دیگر از نشانه‌های تمدن در این شهر از استخوان‌های موجود در گورستان این شهر بدست آمده که شناسه‌ای روشن از هم‌زیستی مردم با اعتقادات و ادیان مختلف به شمار می‌روند.

شیرازی مدیر مجموعه شهر سوخته در معرفی هرچه بیشتر این شهر تاریخی که به ثبت جهانی هم رسیده می‌گوید: وقتی سایت شهر سوخته را مورد بازدید قرار دهیم، متوجه اهمیت و عظمت این میراث جهانی که در بخش شرقی فلات ایران قرار گرفته می‌شویم. محوطه‌ شهر سوخته جزو بزرگ‌ترین محوطه‌های آغاز شهرنشینی در شرق فلات است و به دلیل اهمیت‌ها و پارامترهایی که داشته سازمان یونسکو کمیته میراث بشری و جهانی آن را شایسته ثبت به عنوان میراث فرهنگی دانسته است که همین امر تعهداتی برای تداوم حفاظت، شناخت، معرفی و آموزش ایجاد می‌کند.

بر اساس سخنان مدیر مجموعه شهر سوخته، در این شهر 10 گونه متفاوت تدفین کشف شده که این تفاوت هم در ساختار قبر و هم نوع دفن جسد و اشیایی که در قبر گذاشته شده مشهود است. از میان این 10 نوع تدفین، چهار مدل بیشتر رواج داشته است. برای مثال، در مدل چاله‌ای ساده است که چاله‌ای به شکل مستطیل و دایره‌ای کنده می‌شده و جسد به شکل خمیده به همراه هدایایی دفن می‌شده‌اند. نوع دیگر از تدفین‌ها چاله‌های دو قسمتی است و قبور افرادی که از جایگاه اجتماعی و اقتصادی بالایی برخوردار بوده‌اند به لحاظ ساختاری و اشیایی که در گور قرار می گرفته متفاوت از دیگر قبور هستند. این نوع قبور قبور سردابه‌ای هستند که در کاوش‌های باستان‌شناسی اشیای زیادی از آن به دست می‌آید، برای مثال در قبر شماره 1400، در فصل اول کاوش‌ها بیش از 100 قلم شی اعم از سفال، لوازم آرایشی، ظروفی که از گندم و جو پرشده، گیاهان مختلف، زینت‌آلات و... به دست آمده است.

تحقیقات در گورستان شهر سوخته اثبات‌کننده این فرضیه است که در این شهر یک جامعه چند قومیتی و چند فرهنگی به صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کرده‌اند. تفاوت اشیا کشف شده به باورهای متفاوت گروه‌های قومی اشاره دارد که نشانگر تسامح و مدارای فرهنگی نیز است.

از قبرهای خشتی و دایره‌ای شکل، تنها یک نمونه به دست آمده که 13 تدفین از دوره‌های مختلف در آن انجام شده است. در این گور دسته جمعی جمجه معروفی که گفته می‌شود در شهر سوخته (جمجه دختر بچه 13 ساله که اختلال در حجم مایعات سر داشته) جراحی شده از این گور به دست آمده است.

انتهای پیام/