دایرة المعارف دانش‌بنیان‌ها ۱۰۳؛
حسن بهشتی‌پور*
سرنوشت لغو تحریم‌ها علیه ایران چگونه خواهد بود؟
یکی از اشکالاتی که منتقدان توافق لوزان مطرح می‌کنند این موضوع است که اساساً قرار نیست تحریم‌ها علیه ایران لغو شود!! بر اساس ادعاهای منتقدان بیانیه لوزان، ایران این‌همه تعهدات مختلف را به‌صورت نقدی اجرا می‌کند، اما طرف مقابل تنها بخش کوچکی از توافق‌ها را صرفاً به حالت تعلیق در خواهد آورد.
بر این اساس آن‌ها معتقدند کشورهای غربی ایران را مجبور می‌کنند تمام زیرساخت‌های اصلی تولیدات هسته‌ای خود را از بین ببرد، درحالی‌که آن‌ها زیرساخت‌های نظام ظالمانه تحریم‌ها را همچنان پابرجا نگه می‌دارند. در مطلب پیش رو می‌خواهیم ببینیم واقعاً می‌شود چنین نتیجه‌ای از مذاکرات با گروه 1+5 انتظار داشت؟
1- ماهیت‌شناسی تحریم‌ها
برای رسیدن به تحلیل صحیحی درباره سرنوشت تحریم‌ها لازم است ابتدا ماهیت تحریم‌های موجود را به‌خوبی شناسایی و دسته‌بندی کنیم. این تحریم‌ها به چند گروه تقسیم می‌شوند:
1-1 از جهت منشأ برقرار‌کننده تحریم‌ها
تحریم‌ها از لحاظ منشأ صادر‌کننده تحریم به چهار دسته تقسیم می‌شوند
1-1-1 تحریم‌های شورای امنیت:
شورای امنیت سازمان ملل در ارتباط با مسائل هسته‌ای ایران تاکنون هفت قطعنامه صادر کرده است که از این میان، به‌صورت ناعادلانه و بدون هیچ مستند قانونی، چهار قطعنامه 1737، 1747، 1835 و 1929 ایران را تحت فصل هفتم بند چهل و یکم منشور سازمان ملل قرار داده و درنتیجه تهدیدکننده صلح و امنیت جهان دانسته که بر اساس آن تحریم‌های گسترده‌ای را علیه ایران وضع کرده است. بااین‌حال در هیچ‌کدام از این چهار قطعنامه خرید نفت از ایران و بانک مرکزی تحریم نشده است.
آمریکا و متحدانش زمانی که دیدند برای گسترش تحریم‌ها در قطعنامه‌های شورای امنیت با مخالفت روسیه و چین روبرو شدند به تحریم‌های فرا قطعنامه‌ای رو آوردند. این تحریم‌ها خود بر سه نوع تقسیم می‌شوند:
2-1-1 تحریم‌های اتحادیه اروپا:
این تحریم‌ها پس از هماهنگی با آمریکا ابعاد گسترده‌تری پیدا کرد و به‌صورت غیرقانونی به صادرات نفت ایران و بانک مرکزی نیز گسترش داده شد. درنتیجه ایران حتی برای انتقال درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی خود نیز، دچار مشکل شد.
3-1-1 تحریم‌هایی کنگره آمریکا
نمایندگان مجلس سنا و مجلس نمایندگان آمریکا در دو دهه گذشته تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کردند این تحریم‌ها که شامل ده سرفصل اصلی می‌شوند به‌تدریج گسترش پیدا کرد. تا آنکه در سال 1392 به نقطه اوج خود رسید. بعد از توافق ژنو توسعه آن به سایر زمینه‌ها از آذرماه 1392 متوقف شد. تحریم‌های کنگره خود به دو نوع تقسیم می‌شوند:
الف: تحریم‌های داخلی آمریکا که اتباع آمریکا را از مبادله و همکاری با ایران منع می‌کند
ب: تحریم‌های موسوم به ثانویه که کلیه افراد حقوقی و حقیقی را که با آمریکا ارتباط بازرگانی دارند، از برقراری هر نوع همکاری با ایران در زمینه‌هایی که مشخص شده است، منع می‌کند.
4-1-1 تحریم‌هایی که با دستور مستقیم رئیس‌جمهور آمریکا برقرار شده‌اند
این نوع تحریم‌ها هم از همان سال 1358 بعد از ماجرای گروگان‌گیری آغاز شد و با فرمان پنج رئیس‌جمهور آمریکا در 36 سال گذشته گسترش پیدا کرده است. این تحریم‌ها را در 18 سرفصل می‌توان دسته‌بندی کرد که از زمان توافق ژنو سه سرفصل مربوط به تحریم مبادلات فلزات گران‌بها و تحریم صادرات پتروشیمی ایران و تحریم صدور قطعات یدکی هواپیما و اتومبیل حذف شد.
بنابراین در این بخش 15 سرفصل تحریمی باقی مانده است که تنها با فرمان رئیس‌جمهور آمریکا قابل لغو شدن هستند.
تحریم‌ها را همچنین می‌توان از لحاظ موضوع به سه دسته اقتصادی، عدم اشاعه هسته‌ای و تسلیحاتی تقسیم کرد.
3-1 از نظر بهانه تحریم‌ها
این تحریم‌ها را می‌توان از منظر بهانه‌ی برقراری تحریم به چهار دسته تقسیم کرد.
1-3-1- تحریم‌هایی که به بهانه در خطر قرار گرفتن منافع آمریکا توسط ایران وضع شده‌اند
2-3-1 تحریم‌هایی که به بهانه نقض حقوق بشر در ایران برقرار شده‌اند
3-3-1 تحریم‌هایی که به بهانه ادعای حمایت ایران از تروریسم تصویب کرده‌اند
4-3-1 تحریم‌هایی که به خاطر اتهام تلاش ایران برای رسیدن به سلاح‌های کشتارجمعی درنظرگرفته‌اند.
2- تعیین تکلیف تحریم‌ها در بیانیه لوزان
در بیانیه دوصفحه‌ای لوزان در دو جا به لغو و در یکجا به توقف تحریم‌ها اشاره دارد
اول در صفحه اول پاراگراف دوم به‌صراحت می‌گوید: «همان‌طور که در آذرماه 1392 توافق کرده بودیم، ما به این منظور در اینجا گرد هم آمدیم تا راه‌حل‌هایی به‌منظور دستیابی به حل‌وفصل جامعی که ماهیت صرفاً صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران را تضمین نموده و کلیه تحریم‌ها را به‌صورت کامل لغو نماید، پیدا کنیم.» (1)
همان‌طور که در متن فوق ملاحظه می‌شود به‌صراحت از لغو تحریم‌ها به‌صورت کامل یاد شده است اما مخالفان معتقدند در این پاراگراف درواقع لغو تحریم‌ها، به‌صورت یک هدف در کنار "حل‌وفصل جامعی که ماهیت صرفاً صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را تضمین کند "، آورده شده است و معلوم نیست این راه‌حل جامع چه زمانی به دست بیاید و چگونه چنین تضمینی برای آن‌ها که همیشه بهانه‌گیر بودند، حاصل شود. در پاسخ باید گفت در ادامه بیانیه در صفحه 2 پاراگراف چهارم آمده است:
«اتحادیه اروپایی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای خود را خاتمه خواهد داد و ایالات‌متحده نیز اجرای تحریم‌های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته‌ای را، همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته‌ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد.» (2) در گزاره اول به‌صراحت بیان شده اتحادیه اروپایی اعمال تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای خود را خاتمه خواهد داد.
1-2 منتقدین درباره همین گزاره دو اشکال اساسی مطرح می‌کنند:
1-1-2 «تحریم‌ها را به اقتصادی و مالی محدود کردند درحالی‌که ایران می‌خواست کلیه تحریم‌ها لغو شود.»
اینکه ایران می‌خواهد کلیه تحریم‌ها یکجا و بلافاصله پس از امضاء توافق نهایی لغو شود، بحث کاملاً درستی است و رهبر معظم انقلاب هم بر این نکته مهم تاکید دارند. اما واقعیت این است که متاسفانه طرف مقابل در ارزیابی غلطی که از تحریم‌ها دارد همچنان می‌کوشد تا آنجایی که می‌تواند از تحریم‌ها به‌عنوان یک اهرم فشار و وسیله‌ای برای امتیازگیری بیشتر، بهره‌برداری کند.
به همین دلیل دولت در حال حاضر سیاست مهار دوگانه طرف غربی را همزمان به‌پیش می‌برد از یک‌سو تلاش دارد با تحقق اقتصاد مقاومتی در کشور، اهرم تحریم را برای آن‌ها کم اثر و درنهایت بی‌اثر کند. از سوی دیگر در مذاکرات خود تا تیرماه درباره لغو کامل تحریم‌ها بر اساس یک جدول زمان‌بندی‌شده و دقیق با طرف مقابل به توافق برسد.
یعنی می‌شود لغو کامل تحریم‌ها را به‌صورت یکجا اعلام کرد و اجرای آن را در فاصله زمانی معینی که از یک سال بیشتر نباشد، مشخص کرد. در این حالت هم تکلیف تحریم‌ها به‌صورت یکجا مشخص می‌شود و هم در جدول پیوستی به‌طور دقیق تعین می‌کنند، کدام طرف، چه‌کاری را در چه زمانی باید انجام دهد.
2-1-2 - مخالفان بیانیه لوزان می‌گویند «تحریم‌های اقتصادی و مالی صرفاً مرتبط با هسته‌ای لغو می‌شود درحالی‌که اکثر تحریم‌ها به بهانه‌های غیرهسته‌ای وضع شده‌اند. بنابراین فقط بخش ناچیزی از تحریم‌ها تعلیق می‌شود و لغو نخواهد شد. ضمن آنکه زمان لغو تحریم‌ها هم معلوم نیست در چه زمانی تحقق پیدا کند.»
درباره اشکال دوم هم باید توجه داشت منظور از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای الزاماً به معنای آن نیست که فقط تحریم‌هایی لغو می‌شوند که به خاطر فعالیت‌های هسته‌ای وضع شده‌اند. زیرا بسیاری از تحریم‌های ناجوانمردانه‌ای که در سه سال اخیر علیه ملت ایران برقرار شده‌اند، بهانه‌های چندوجهی داشته‌اند. یعنی هم به موضوع هسته‌ای و هم به بهانه نقض حقوق بشر و هم اتهام‌های حمایت از تروریسم مربوط هستند. ضمن آنکه این تحریم‌ها به‌صورت محدودتری از سال‌های قبل وجود داشتند، پس از صدور قطعنامه‌های تحریمی در شورای امنیت کم‌کم تکمیل و گسترده شده‌اند.
بنابراین منظور از تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای از سیاق جملات قبل و بعد برمی‌آید که تحریم‌هایی باشد که باید در اثر تحقق اقدام‌های پیش‌بینی‌شده هسته‌ای ایران، لغو شوند. یعنی لغو این تحریم‌ها مربوط به اقدام‌های محدودسازی ایران در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای ایران است.
اگر این برداشت را بپذیریم می‌توان انتظار داشت کلیه تحریم‌ها مرحله‌به‌مرحله بر طبق جدول زمانی توافق شده لغو شوند. یعنی اقدام در برابر اقدام در هر مرحله که ایران اقدام‌های توافق شده را آغاز کرد، همزمان بخشی از تحریم‌ها لغو می‌شوند. این مراحل درباره تحریم‌های اقتصادی و مالی بسیار سریع‌تر پیش می‌رود و درباره سایر تحریم‌ها قاعدتاً در چهارچوب توافقی خواهد بود که تا تیرماه دوره زمانی آن مشخص می‌شود.
همچنان که در توافق ژنو اکسید کردن اورانیوم ایران در هشت مرحله به طول انجامید آزاد کردن بخشی از دارایی‌های ایران هم در هشت مرحله انجام شد. به راین اساس می‌توان گفت اساساً موضوع تحریم‌ها را نباید به بهانه وضع تحریم مربوط و محدود کرد، بلکه دقیقاً به اقدام‌های طرف ایرانی در مسائل هسته‌ای و طرف مقابل در لغو تحریم‌ها ارتباط دارد.
2-2 درباره گزاره بعدی که می‌گوید:
«ایالات‌متحده نیز اجرای تحریم‌های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته‌ای را، همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته‌ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد.» چهار اشکال مهم توسط منتقدان مطرح می‌شود:
1-2-2 منتقدین بیانیه لوزان می‌گویند: «در متن انگلیسی آنچه درباره اقدام‌های آمریکا برای تحریم آمده توقف cease است. درحالی‌که درباره اتحادیه اروپا از واژه terminate خاتمه دادن استفاده شده است. این به معنای آن است که آمریکا می‌خواهد ساختار اصلی تحریم‌ها را نگه دارد و تنها اجرای آن را متوقف سازد و این تعریف عملی تعلیق است و نه لغو کامل تحریم‌ها، درحالی‌که ایران در عمل مجبور می‌شود ساختار برنامه هسته‌ای خود را غیر دهد.»
در پاسخ به این بخش از نقد وارد بر بیانیه لوزان باید تاکید کرد اولاً درنهایت نتیجه خاتمه دادن و توقف کردن تحریم‌ها برای ایران یکی است. یعنی رژیم تحریم‌های ناعادلانه علیه ایران شکسته می‌شود و آماده فروپاشی خواهد بود. درست است که اگر به‌طور کامل لغو شود برای جنبه روانی فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاران بلندمدت، بسیار بهتر خواهد بود. اما توقف حتی به‌صورت تعلیق هم باشد شیرازه تحریم‌ها را از هم می‌گسلد.
ثانیاً در هر مذاکراتی الزاماً هر آنچه اراده می‌کنند محقق نمی‌شود بلکه در یک بده و بستان دو طرف به سمت همدیگر حرکت می‌کنند، تا توافق حاصل شود. زیرا اگر قرار بود فقط اراده یک‌طرف محقق شود اساساً توافق به دست نمی‌آمد. در این مورد خاص هم به نظر می‌رسد هر دو طرف سعی دارند تا تیرماه به راهکاری موردتوافق دو طرف در زمینه لغو تحریم‌ها دست پیدا کنند.
ثالثاً ازآنجاکه ایران هم ساختار هسته‌ای خود را نابود نمی‌کند بلکه به‌صورت محدود نگه می‌دارد برای راه‌اندازی مجدد فعالیت خود در صورت تخلف طرف مقابل، به گفته کارشناسان سازمان انرژی هسته‌ای بین 3 تا حداکثر شش ماه قابل بازگشت و بازسازی خواهد بود. (3) به‌ویژه آنکه ایران و طرف مقابل حق خود را برای بازگشت به وضعیت قبل در صورت تخلف جدی از سوی طرف مقابل، محفوظ نگه‌داشته‌اند.
2-2-2 مخالفان بیانیه لوزان می‌گویند: «تحریم‌های نفتی که اصلی‌ترین تحریم‌های موردنظر ایران است ذکر نشده است درحالی‌که در توافق ژنو تحریم انرژی ذکر شده بود.»
درباره این اشکال هم باید به این نکته مهم توجه کرد که نفت و موضوع انرژی یکی از سرفصل‌های مهم اقتصاد است. اگر در اینجا به‌صورت جداگانه ذکر نشده است به دلیل آنکه نیازی به ذکر آن نبوده است. درحالی‌که در توافق ژنو همکاری‌ها انرژی (نفت و گاز) به‌عنوان زمینه‌ای برای همکاری‌های آینده ذکر شده است و نه الزاماً به مفهوم لغو تحریم‌های مربوط به آن.
آقای دکتر عراقچی در این مورد این‌چنین توضیح می‌دهد: «... این یک سوءتفاهمی که نسبت به توافق‌نامه ژنو پیش‌آمده است بعضی از دوستان هم اشاره و تکرار کردند. اگر متن توافق ژنو را کامل ملاحظه بفرمایید در آنجایی که به لغو تحریم‌ها مربوط می‌شود در توافق نهایی می‌گوید تمامی تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای رفع و لغو خواهد شد. دسترسی‌های ایران به بازارهای تجاری، مالی، انرژی و فناوری هم ایجاد خواهد شد. یعنی این قسمت علاوه بر رفع تحریم‌هاست و در حقیقت امتیاز اضافه‌تری است که کشورهای 1+5 در مذاکرات ژنو برای جمهوری اسلامی ایران قائل شدند. یعنی ما یک بحث لغو تحریم‌ها را داریم. بعد از آن یک بحث ایجاد دسترسی ایران به بازارهای انرژی، مالی، فناوری و تجاری؛ این دو از هم جدا هستند و این در توافق نهایی هم اتفاق خواهد افتاد. یعنی لغو تمامی تحریم‌ها؛ تمامی تحریم‌های اقتصادی و مالی، را در ابتدا خواهیم داشت. درعین‌حال دسترسی ایران به بازارهایی که ذکر شد از جمله بازارهای انرژی و تجاری مالی و تکنولوژی نیز ایجاد خواهد شد. همه این موارد در متن توافق نهایی و آن چیزی که ما هم‌اکنون در حال نگارش هستیم، قید شده است و با جزئیات قید خواهد شد.» (4)
3- تحریم‌های ثانویه نیز یکی دیگر از موضوع‌هایی است که منتقدین می‌گویند تحریم‌های اولیه که مربوط به اتباع آمریکا است حذف نمی‌شود. و فقط تحریم‌های ثانویه تعلیق خواهد شد.
در پاسخ به این بخش از انتقادها نیز باید به این واقعیت توجه داشت که برای ایران اهمیت تحریم‌های ثانویه بسیار بیشتر از تحریم‌های اولیه است زیرا ایران مناسبات چندانی با اتباع آمریکایی در زمینه تجارت ندارد. درحالی‌که در صورت لغو تحریم‌های ثانویه مانند سال‌های قبل از سال 1391 مناسبات ایران با کشورهایی نظیر ژاپن، کره جنوبی، هند، استرالیا، کانادا، مالزی، اندونزی و کلیه کشورهای اتحادیه اروپایی به‌صورت عادی ادامه خواهد داشت.
درباره لغو قطعی تحریم‌های ثانویه و یا به حالت تعلیق درآمدن آن‌ها نیز همان‌گونه که توضیح داده شد تا پایان مذاکرات در تیرماه جزئیات دقیق آن روشن می‌شود.
4- منتقدین می‌گویند «برای لغو تحریم‌ها، راست آزمایی به آژانس حواله داده شده است و این خطای بزرگی است»
در پاسخ به این بخش از انتقادها باید توجه منتقدین را به چند واقعیت مهم جلب کرد:
الف: تنها نهادِ بین‌المللی با صلاحیتی که بتواند درباره اینکه ایران مجموعه اقدام‌های فنی درباره برنامه هسته‌ای خود را انجام داده است، اظهارنظر کند، فقط آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای است. بنابراین اصولاً نهاد باصلاحیت دیگری در این زمینه تخصصی وجود ندارد. سپردن این مسئولیت مهم به هر نهاد دیگری در عمل امکان‌پذیر نیست.
ب: آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اقدام‌های راستی آزمایی را در قالب نظارت، کنترل و بازرسی برای همه کشورهای عضو آژانس البته در سطوح مختلف و در جنبه‌های حقوقی و فنی انجام می‌دهد بنابراین این اقدام نقض حاکمیت ملی ایران محسوب نمی‌شود.
پ: اگر آژانس تحت نفوذ قدرت‌های سلطه‌جو است هر نهاد دیگری مانند سازمان ملل هم تحت این نفوذ قرار دارد. مهم آن است که ما بتوانیم با انعقاد قراردادی شفاف و دقیق بدون تفسیرهای چندپهلو مانع از سوءاستفاده دشمنان ایران بشویم. درواقع با استفاده از سازوکارهای درونی این سیستم ناعادلانه حقوق خود را به دست می‌آوریم. همچنان که با استناد به بند چهارم پیمان ان‌پی‌تی ایران و همه کشورها دارای حق استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای هستند.
ت: سوابق آژانس درگذشته نشان می‌دهد در مواردی که مربوط به راستی‌آزمایی بوده است به‌صورت دقیق و شفاف عمل کرده است. همچنان که درباره توافق ژنو در هشت گزارشی که آمانو منتشر کرد بدون استثناء همه مواردی را که ایران انجام داده بود، تأیید کرد (5)
ج: آنچه تاکنون مورد اختلاف ایران با آژانس بوده است نه در مسائل فنی و نه در مسائل حقوقی بلکه در مواردی بوده که به فشارهای سیاسی کشورهای سلطه‌جو مربوط می‌شده است. اختلاف‌نظر ایران با آژانس درباره موضوعی است که به ابعاد احتمالی نظامی یا همان PMD مربوط می‌شود.
بر اساس این اتهام‌های بی‌پایه که از سوی ده مرکز اطلاعاتی و جاسوسی دنیا در اختیار آژانس قرار داده شده است، ایران در فاصله سال‌های 2000 تا 2003 به انجام اقدام‌هایی درباره ابعاد نظامی هسته‌ای متهم شده است.
بحث درباره این اتهام‌ها از سال 2007 تاکنون همچنان موضوع مورد اختلاف ایران و آژانس بوده است و نمی‌تواند مبنایی برای لغو تحریم‌ها باشد. زیرا مشخص نیست چه زمانی به نتیجه برسد.
جمع‌بندی بحث:
1- بیانیه لوزان صرفاً یک نقشه راه کلی برای دستیابی به توافقی جامع است. به گفته آقای عراقچی توافق نهایی بالای 20 صفحه فقط اصل توافق و تفاهم خواهد بود و بالای 50 صفحه نیز ضمایم خواهد داشت. (6) در این توافق نهایی جزئیات لغو نهایی تحریم‌ها روشن می‌شود.
2- موضوع لغو تحریم‌ها هدف جنبی مذاکرات است آنچه در مذاکرات هدف نهایی و اصلی برای ایران بوده دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته‌ای که غنی‌سازی اورانیوم هم جزء لاینفک آن باشد. همچنین گرفتن بهانه از دست دشمنان ایران که نتوانند تحریم یا ر اقدام دیگری را علیه ایران سازمان‌دهی کنند.
3- ایران در صورت لغو تحریم‌ها بازهم به سیاست اجرای اصول اقتصاد مقاومتی خود ادامه می‌دهد تا درصورتی‌که دشمنان ملت ایران بازهم بخواهند به بهانه‌های جدید مانند نقض حقوق بشر یا ساخت سلاح‌های کشتارجمعی و بحث حمایت از تروریسم، تحریم‌های جدیدی علیه ایران برقرار کنند، نتوانند از این اهرم علیه ملت ایران استفاده کنند.
4- ایران به دنبال تعامل سازنده با جهان است تا بتواند ضمن حفظ تاسیسات هسته‌ای خود از طریق برقراری همکاری‌های جدید با سایر کشورها در فضای بدون تحریم زمینه را برای ارتقاء علمی هرچه بیشتر دانشمندان هسته‌ای خود فراهم سازد در چنین شرایطی است که ایران می‌تواند وارد عرصه‌های جدیدی از استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای شود.
5- ایرانی که توانسته است دانش و فناوری هسته‌ای را بومی‌سازی کند در موقعیتی نیست که کشورهای غربی بتوانند مانند سال 1382 با آن برخورد کنند. کشورهای غربی امروز خوب می‌دانند و خود معترف هستند که با تحریم و تهدید علیه ایران کاری از پیش نمی‌برند به همین دلیل می‌توان انتظار داشت با انعقاد توافقی شفاف و غیرقابل تحریف و انحراف، تحریم‌ها ظرف یک سال آینده به‌تدریج و به‌طور کامل لغو شود.
* کارشناس مسائل بین‌المللی
پانویس‌ها
1) https://mfa.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=128&newsview=334322
2) همان
3) مصاحبه نگارنده با آقای کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران البته درباره راکتور اراک موضوع بیشتر طول می‌کشد که در این مورد خاص در مقالات بعد توضیحاتی ارائه می‌شود.
4) مصاحبه سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه با گفتگوی ویژه خبری شبکه 2 سیما
https://mfa.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=2018&newsview=339325&pro=nobak
5) برای دستیابی به گزارش‌های دبیر کل آژانس به نشانی ذیل مراجعه کنید:
https://www.iaea.org/newscenter/focus/iran/iaea-and-iran-iaea-reports
6) مصاحبه عراقچی در گفتگوی ویژه خبری با شبکه 2
https://mfa.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=2018&newsview=339325&pro=nobak
انتهای پیام/
