طرحی مغفول‌مانده که می‌تواند پایتخت را نجات دهد/ کمربند تهران را محکم ببندید

به گزارش گروه رسانه‌های دیگر آنا از باشگاه خبرنگاران جوان، تغییرات بنیادی در نهادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران، به افزایش شتابان جمعیت شهری در دهه های اخیر منجر شده است و در حال حاضر نیز این نظام شهری در معرض جذب جمعیت و رشد بیشتری است.
شهرنشینی شتابزده و افزایش ممتد جمعیت فقط موجب پدیدار شدن شهرهای بزرگ نمی شود، بلکه شهرها با پیشروی به سوی فضاهای زیستی موجود، اراضی کشاورزی و باغی و در نهایت محیط طبیعی، موجب شکل گیری، دگرگونی و یا پیشروی شهرها در اندازه های گوناگون و در اشکال غیر رسمی می‌شوند، پیشروی که آن را دست کم ناشی از دو فرآیند اجتماعی ـ فضایی زیر دانسته اند:

1- تغییرات اقتصادی شامل تمرکز زدایی درون منطقه ای و پیشروی فعالیت‌های شهری

2- فرآیندهای اجتماعی شامل حومه شهر نشینی یا تمایل سکونت در حومه های شهری یا جابجایی جمعیت از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک‌تر و روستاها به منظور سکونت

بنابراین چنین روندی موجب بروز مشکلات بسیار در ابعاد گوناگونی نظیر مسکن، بیکاری و اسکان غیر رسمی شده و عدم توان پاسخگویی محیط‌های شهری به مسائل ایجاد شده، موجب می شود تا حریم شهرها دائما در معرض رشد ناموزون شهرها و هجوم کاربری‌های شهری قرار گیرند.
یکی از راهبردهای اصلی در جهت تحقق توسعه شهری، تأکید طرح جامع بر ایجاد و توسعه کمربند سبز در شهرها، موضوع نحوه ایجاد کمربند سبز و استقرار آن با هدف هدایت و مدیریت رشد شهری است.

در ارتباط با مفهوم حریم و کمربند سبز می توان گفت که تعاریف رایج در داخل و خارج از کشور در خصوص موضوع حریم، به طور کلی به محدوده ها اشاره دارند که هم از شهر مرکزی تأثیر می پذیرند و هم بر آن تأثیر می گذارند.

پروژه‌های کمربند سبز در شهرها معمولاً با هدف ایجاد بادشکن و فیلتر طبیعی به‌منظور شن‌های روان، بادهای موسمی و ایجاد اکوسیستم طبیعی پیش‌بینی می‌شوند. یکی از مهمترین تأثیرات این پروژه‌ها توسعه فضاهای سبز شهری و تولید اکسیژن است. علاوه بر این، گیاهان با فرآیند تعریقی که انجام می‌دهند دمای محیط را تعدیل می‌کنند، به‌طوری‌که پوشش‌های گیاهی قادرند در گرم‌ترین روزهای تابستان دمای محیط پیرامون خود را تا 4 درجه سانتی‌گراد کاهش دهند و در عین حال 50 درصد بر رطوبت هوا اضافه کنند. از دیگر تأثیرات عمده ایجاد فضای سبز جذب گرد و غبار است، به‌طوری‌که یک هکتار فضای سبز شهری از نوع درختی و پوشش چمنی و بوته‌ای قادر است در هر نوبت بارندگی 68 تن گرد و غبار را جذب کند.

تجربه جهانی در ایجاد کمربند سبز

در دهه 1970، ایالت اورگون آمریکا به اجرای سیاست‌های سخت گیرانه درباره رشد مرزهای شهری در اطراف تعدادی از شهرها پرداخت که شامل شهر پورتلند می‌گردید، که اقدام به جداسازی زمین‌های شهری از زمین‌های روستایی، در قسمت‌هایی که اجازه رشد شهری وجود داشت نمود. در نتیجه، رشد شهر، محدود به مناطق موجود و پر از ساختمان گردید و بدین ترتیب از ورود به مزارع کشاورزان، جلوگیری شد.

بسیاری از سازندگان و تاجران با این طرح مخالفت نمودند و گفتند که این کار باعث صدمه زدن به اقتصاد می‌شود، ولی پورتلند در حال حاضر به عنوان یکی از سرزنده‌ترین شهرها در قاره آمریکا شناخته می‌شود. این عمل باعث فشرده کردن تراکم، افزایش امکان پیاده روی و کم شدن هزینه انرژی و حمل و نقل برای خانه‌ها و امور تجاری گردیده است.

در کانادا، شهر انتاریو اقدام به تصویب قانون برنامه توسعه ناحیه اسب بزرگ کفش طلایی، به منظور تشویق رشد شهرهای کوچک و بزرگ از طریق فشرده سازی تراکم نموده، به جای آنکه این رشد از طریق پراکندگی و گسترش یک شهر وابسته به خودرو باشد. انتاریو همچنین اقدام به اجرای کمربند سبز به وسعت 8/1 میلیون جریب برای کشتزارها و فضاهای سبز محافظت شده در اطراف شهرهایی شامل تورنتو، هامیلتون، مارکهام و برلینگتون نمود.

طرح توسعه کمربند سبز همچنین به تشویق رشد شهری هوشمندتر در منطقه، از طریق استفاده کارآمدتر از زمین موجود پرداخته که موجب کاهش میزان و مخارج زیرساخت‌ها گردیده و به حمایت از حمل و نقل عمومی منجر شده است.

یک گزارش از سوی گروه برنامه ریزی بنیاد نبتیس مشخص نمود که از زمانی که این برنامه‌ها اجرا شدند، سرعت گسترش شهری کاهش یافته است. از سال 1991 تا 2001 محدوده شهری تورنتو فقط 10 درصد رشد نمود تا سکونت حدود 1/1 میلیون شهروند جدید را مهیا سازد. این رشد بین سال‌های 2001 تا 2011 فقط 10 درصد بوده است تا اسکان تقریبآ همین مقدار از افراد تازه وارد را مهیا کند.

با اینکه طرح کمربند سبز در حال محدود کردن گسترش بی رویه و محافظت از مزارع و فضاهای سبزاست، ولی هنوز با ایجاد ایمنی کامل فاصله زیادی دارد زیرا حدود 80 درصد از زمین‌های طبیعی و کشتزارهای دیگر منطقه، بدون مراقبت رها شده‌اند.

پیشنهادات جدیدی برای ایجاد بزرگراه‌ها، خطوط لوله، مسیرهای آبی و آلاینده، و تقسیمات فرعی وابسته به ماشین می‌تواند باعث قطعه قطعه شدن زمین‌های طبیعی و کشاورزی گردیده و موجب توسعه نقطه نقطه و پراکنده خارج از مرزهای کمربند سبز گردد و لذا این محدودیت‌ها به طور ویژه ای با قصد جلوگیری از رشد بی رویه شهر انجام می‌گیرد.

پروژه‌های کمربند سبز در شهرها معمولاً با هدف ایجاد بادشکن و فیلتر طبیعی به‌منظور شن‌های روان، بادهای موسمی و ایجاد اکوسیستم طبیعی پیش‌بینی می‌شوند. یکی از مهمترین تأثیرات این پروژه‌ها توسعه فضاهای سبز شهری و تولید اکسیژن است.

علاوه بر این، گیاهان با فرایند تعریقی که انجام می‌دهند دمای محیط را تعدیل می‌کنند. به‌طوری‌که پوشش‌های گیاهی قادرند در گرم‌ترین روزهای تابستان دمای محیط پیرامون خود را تا چهار درجه سانتی‌گراد کاهش دهند و در عین حال ۵۰ درصد بر رطوبت هوا اضافه کنند.

از دیگر تأثیرات عمده فضای سبز، جذب گرد و غبار است به‌طوری‌که یک هکتار فضای سبز شهری از نوع درختی و پوشش چمنی و بوته‌ای قادر است در هر نوبت بارندگی ۶۸ تن گرد و غبار را جذب کند.

سرانه فضای سبز در تهران چقدر است؟

پیش از انقلاب اسلامی ایران، پایتخت دارای 75 پارک و مساحت فضاهای سبز و جنگل کاری آن 2 هزار و 937 هکتار بود. بوستان های ملت، لاله، ساعی و جمشیدیه از مهمترین بوستان های شهر تهران هستند که قبل از انقلاب ساخته شده اند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن 8 سال جنگ تحمیلی حدود 63 پارک در تهران ساخته شد. در واقع سرانه فضای سبز هر شهروند تهرانی تا سال 64 تنها نیم متر بود. کنلگ احداث کمر‌بند سبز پیرامون شهر تهران در ‌هاشم ‌آباد و دولت ‌آباد در سال 64 زده شد. روند توسعه جنگل کاری نیز از سال 57 تا 66 نزولی و از آن پس تا پایان سال 1381 صعودی بوده است.

حال اینکه روند توسعه فضاهای سبز پایتخت از حدود سال ۶۵ آغاز شد و این در حالی است که یک هزار و 730 پارک تا اواخر سال 91 ساخته شد و همین امر سبب شد تا مساحت فضاهای سبز و جنگل کاری که در دوران پیش از انقلاب 2 هزار و937 هکتار بود به 40 هزار هکتار برسد.
بر اساس آمارهای موجود سرانه فضای سبز هر شهروند از سال 64 تا 84 یعنی طی 20 سال 8.5 متر اضافه شد و به 9 متر رسید. پس از آن طی 8 سال به ازای هر شهروند تهرانی، 6 متر به سرانه سبز اضافه شد. این روند در حالی شکل گرفت که پس از آن با ساخت بیش از 200 بوستان دیگر در شهر تهران سرانه فضای سبز هر شهروند تهرانی به 15 متر مربع رسید.

حال اینکه با وجود اقلیم نیمه خشک تهران، بیش از 95 درصد فضای سبز در سال65 با استفاده از آب شرب آبیاری می شد، اما امروز این مهم با استفاده از آب خام آبیاری می شود. در واقع آبیاری توسط چاه ها، قنوات و آب های جاری صورت می گیرد. طی 10 سال گذشته نیز با وجود کمبود آب، مدیریت فعلی شهری با تملک باغات قدیمی به احداث بوستان و فضای سبز در مناطق خشک اقدام کرده است، در حال حاضر نیز بوستان های محله ای، منطقه ای و فرا منطقه ای شهر تهران به 2 هزار و 130 مورد رسیده است.

سازمان بوستان ها و فضای سبز شهر تهران براساس احکام برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران سالانه توسعه 1000 هکتار جنگل کاری را در دستور کار خود قرار داده است و در برنامه سال جاری نیز توسعه کمربند سبز شهر تهران در پروژه های جنگل کاری استحکامات، خاتم الانبیاء، البرز مرکزی، غدیر، حاشیه رودخانه کن، تلو (فاز 2)، مجتمع پردازش آرادکوه و طرح توسعه شمال غرب پارک جنگلی کوهسار در اراضی حاشیه مناطق 1، 4، 5، 20 و 21 با مجموع مساحت 1000 هکتار به انجام رسیده است.

اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع مطرح بوده و نبود آن به معنی عدم وجود سلامت و تندرستی در شهرها تلقی می شود، به طوری که حتی مفهوم شهر بدون وجود فضای سبز، قابل تصور نیست.

به سرانه فضای سبز کلانشهر تهران در دهه اخیر با احداث پارک جنگلی یاس در حدود 70 هکتار به شهر و کمربند سبز تهران اضافه شده است. تعدادی پارک وسیع مانند پارک نهج البلاغه، جوانمردان و بوستان‌های بزرگ دیگری در تهران احداث شده که این موارد به عنوان داشته‌های جدید در فضای سبز تهران مطرح هستند.

آلودگی هوا وضعیت بغرنجی ایجاد کرده است

زهرا صدر اعظم نوری عضو شورای پنجم شهر تهران گفت: شهر تهران به دلیل گستردگی، وسعت، جمعیت زیاد و آلودگی هوا نیاز به یک راهکار اساسی در حوزه محیط زیستی دارد.

وی ادامه داد: آلاینده های ثابت و متحرک و رشد جمعیت مرتبا به میزان آلودگی هوا در تهران می افزاید و به ما هشدار می دهد هرچه سریع تر سازوکاری اتخاذ و از آلودگی هوا بکاهیم و هوای پاک و شرایط مناسب تری را برای شهروندان ایجاد کنیم.

عضو شورای پنجم شهر تهران با بیان اینکه در تهران به دلیل شرایط و موقعیت جغرافیایی در برخی از روزها باد به خوبی در شهر جریان ندارد، ادامه داد: تمام دستگاه ها به خصوص شهرداری باید ساز و کاری مناسب برای این موضوع فراهم کنند.

وی افزود: شهرداری باید ابتدا تنفس گاه‌های شهر اعم از باغ ها، پارک ها و فضای سبز را حفظ کند و اجازه تعرض و تبدیل شدن به اماکن مسکونی و تجاری را ندهد. در این راستا سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری به این موضوع پرداخته و سعی کرده است تا با کاشت نهال در یک رینگ مشخص این کمربند را ایجاد کند.

جهت کاشت گیاهان در کمربند سبز شهر تهران باید به گونه ای باشد که جریانات هوایی وارد به تهران را تقویت کند و موجب افزایش سرعت باد شوند، چنانچه در منابع آمده کمربندسبز می‌تواند نقش بادشکن داشته باشد. برای اجرای کمربند سبز در تهران مشکلات و محدودیت هایی وجود دارد از جمله آنها می توان به مشکل آبیاری، وضعیت خاک، جهت کاشت گیاهان و نوع گیاهانی که باید کاشته شوند، اشاره کرد.

اولویت ها در طرح کمربندسبز

با توجه به تعریف اولویت ها طرح کمربند سبز در ابتدا در منطقه جنوب تهران اجرا شد و بیش از 80درصد از جنگل کاری‌های آن به اتمام رسید.20درصد باقیمانده عمدتا به علت وجود کارگاه‌ها، مناطق مسکونی و کارخانجات دولتی ناتمام ماند. پروژه های اجرا شده شامل حسن آباد، احمد آباد مستوفی، پارک افرا، اراضی صحن مطهر امام خمینی (ره)، پارک توسکا، آزادکوه، غنی آباد، بی‌بی شهربانو، اراضی کارخانه سیمان، پارک جنگلی آزادگان، پادگان های نصر، جان‌بزرگی، حق‌بیان و انصار الحسین می‌شود. در شمال تهران نیز پارک جنگلی غزال، اراضی دانشگاه امام حسین(ع)، خجیر، سوهانک، اراضی تله کابین توچال ، پادگان شهید محلاتی، فرحزاد، لدمالکن و اراضی شمال ورد آورد نیز اجرا شده است.

آنچه مهم است، این موضوع است که گرچه بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی شهرها باید کمربند سبز داشته باشند، اما همچنان در تهران خبری از ایجاد کمربند سبز نیست.