راه‌حل سوم‌ ترامپ برای برجام

به گزارش گروه رسانه‌های دیگر آنا از فرهیختگان، ریچارد نفیو، محقق پژوهشی ارشد مرکز سیاست‌های جهانی انرژی در دانشگاه کلمبیاست. او قبلا، معاونت هماهنگی سیاست‌های تحریمی در وزارت خارجه (2015-2013) و مدیریت امور ایران در شورای امنیت ملی (2013-2011) را برعهده داشته است و مناصب مختلفی در زمینه سیاست عدم گسترش در وزارتهای خارجه و انرژی (2011-2003) داشته است. وی همچنین سابقه عضویت در تیم آمریکایی برای مذاکرات هسته‌ای با ایران را دارد. ریچارد نفیو در یادداشتی به بررسی آینده برجام طی ریاست جمهوری دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا پرداخته است که متن آن به صورت کامل در ادامه آمده است.

1- مهم‌ترین تصمیم ریاست جمهوری ترامپ

دونالد ترامپ، ظرف دوماه آینده باید یکی از مهم‌ترین تصمیم‌های دوران ریاست‌جمهوری خود را اتخاذ کند. اینکه پایبندی ایران به توافق هسته‌ای امضاشده بین تهران و 6 قدرت جهانی در سال 2015، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام را تایید کند یا خیر. تا اینجا، آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی، سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و سازمان‌ها اطلاعاتی اروپا و خاورمیانه اعلام داشته‌اند که ایران طبق شرایط توافق عمل کرده است و قاعد‌تا بر اساس این یافته‌ها، تصمیم به تایید پایبندی ایران، منطقی به نظر می‌رسد. هرچند چنین تصمیمی احتمالا بخشی از رای‌دهندگان در ایالات متحده را ناخشنود خواهد ساخت، بیشتر شرکای آمریکا از آن حمایت می‌کنند. به‌علاوه این تصمیم احتمالا موجب وخامت بیشتر بحران‌های منطقه نخواهد شد.

2- تصمیم اشتباه کل منطقه را متاثر خواهد کرد

با وجود این، احتمال می‌رود که ترامپ انتخاب متفاوتی داشته باشد، یعنی یا اعلام کند که ایران به تعهدات خود تحت توافق هسته‌ای پایبند نبوده است یا به احتمال بیشتر آنکه نه با اعلام عدم پایبندی و نه با تایید پایبندی ایران، گزینه سومی را برگزیند. پیامدهای هر یک از این دو تصمیم اخیر نامعلوم بوده و بستگی به این خواهند داشت که ترامپ دقیقا چه سخنانی را بر زبان بیاورد و چه بکند. تصمیمی مهم، که نیازمند ارزیابی دقیق از پیامدهای آن برای منافع آمریکاست. حداقل این موضوع روشن است که در غیاب مدارک و شواهد محکم در رابطه با قانون‌شکنی ایران، هر تصمیمی جز ادامه تایید فعالیت‌های ایران، آینده توافق هسته‌ای، سیاست آمریکا در قبال ایران و آینده هسته‌ای تمام منطقه‌ را در هاله‌ای از ابهام فروخواهد برد.

3- چرایی تایید‌های 90 روزه

الزام به تایید پایبندی ایران، به‌عنوان یکی از الزامات قانون نظارت بر توافق هسته‌ای ایران، درست چند ماه پیش از امضای نهایی خود توافق هسته‌ای در جولای 2015، توسط کنگره آمریکا تصویب شد. این قانون، رئیس‌جمهوری آمریکا را موظف می‌کند در طول مدت زمان توافق که عناصر اصلی آن تا سال 2040 پابرجا خواهند بود، هر 90 روز یک‌بار، چهار مورد را به تایید برساند:

1- ایران به صورتی شفاف، قابل تایید و به‌طور کامل در حال اجرای توافق است که این مورد کلیه پروتکل‌های تکنیکی و الحاقی مربوطه را شامل می‌شود.
2- ایران هیچ‌یک از مفاد توافق را نقض نکرده یا اگر موردی از نقض مفاد پیش آمده است، آن مورد را سریعا اصلاح کرده باشد.
3- ایران هیچ‌اقدامی در جهت پیشرفت قابل توجه برنامه تسلیحات هسته‌ای خود انجام نداده است.
4- تعلیق تحریم‌های آمریکا علیه ایران، متناسب با تلاش‌های ایران در جهت پایان دادن به برنامه هسته‌ای غیرقانونی خود بوده و در راستای منافع امنیتی ملی ایالات متحده قرار داشته است.

تاریخ بعدی تایید 15 اکتبر است. ترامپ تاکنون دومرتبه پایبندی ایران به توافق را مورد تایید قرار داده است، اما از ماه جولای، تمایل خود به یافتن راهی برای عدم تایید مجدد را از خود نشان داده است. نیاز به تایید، با این هدف طراحی شده که که باراک اوباما رئیس‌جمهور و جانشینان وی را کنترل کند، چراکه اعضای کنگره نگران بودند در غیر اینصورت، رئیس‌جمهور از تخلفات ایران چشم‌پوشی کند تا بتواند توافق را حفظ کند. همین قانون، وزیر خارجه آمریکا را هم ملزم می‌کند تا به‌طور منظم به کنگره گزارش دهد.

همچنین رئیس‌جمهور آمریکا موظف است در صورت مظنون شدن به ایران یا تایید قطعی تخلف این کشور از تعهدات خود، به ارائه گزارش بپردازد و به‌طور کلی‌تر، گزارش‌های دیگری در رابطه با جنبه‌های مختلف توافق را هم در صورت درخواست کنگره الزامی می‌داند. اما توجه بین‌المللی بیشتر بر همین تایید رئیس‌جمهور معطوف شده است، هم به این دلیل که باید هر سه ماه یک‌بار صورت پذیرد و هم به این دلیل که عدم تایید عملکرد ایران موجب خواهد شد که کنگره به بررسی وضع تحریم‌های جدید بپردازد.
4- گزینه‌های ترامپ برای برجام

اگر ترامپ متوجه شود که ایران در اجرای هر یک از چهار معیار جداگانه فوق از تعهدات خود سرباز زده است، می‌تواند به این تصمیم برسد که تایید عملکرد ایران نه صحیح است و نه در جهت منافع آمریکاست. نکته مهم آنکه هیچ‌مرجع دیگری برای نظارت بر این تصمیم وجود ندارد.

او به‌عنوان رئیس‌جمهور، قدرتی یکجانبه برای تصمیم‌گیری در این رابطه دارد و کسانی که احتمالا با تصمیم وی مخالف هستند، هیچ راه چاره قانونی‌ای نخواهند داشت.

5- محدودیت‌های ترامپ برای ضدیت با ایران

با این حال، ترامپ هم فضای سیاسی نامحدودی برای مانور دادن در اختیار نخواهد داشت، حداقل به این دلیل که تصمیم وی پیامدهای فراوانی را برای توافق هسته‌ای و سیاست‌های کلان‌تر بین‌المللی به دنبال خواهد داشت. برای شروع، تصمیم به اعلام اینکه ایران از مفاد توافق تخطی کرده است، سوالاتی را در رابطه با ماهیت این تخطی و پاسخ آمریکا به آن در پی خواهد داشت. به همین ترتیب، تصمیم به اعلام آنکه ایران فعالیت‌های مخفیانه‌ای را در جهت دستیابی به سلاح هسته‌ای انجام داده است، موجب به صدا در آمدن زنگ خطر در واشنگتن و حتی فراتر از آن خواهد شد. به همین دلیل، ترامپ احتمالا تنها در صورتی چنین تصمیمی را اتخاذ خواهد کرد که گزارش‌های سازمان‌های اطلاعاتی یا آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای تصمیم وی را مورد تایید قرار دهند. پس از رسوایی اطلاعاتی در رابطه با وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق و پیش از ایجاد ائتلاف جهانی به عراق، تحت رهبری ایالات متحده که در آن کاخ سفید ادعا کرده بود عراق سلاح‌های کشتارجمعی در اختیار دارد و بعدها مشخص شد که این ادعا اشتباه بوده است، مطمئنا هیچ فرد یا کشوری، تنها بر اساس حدس و گمان‌های آمریکا و اتهاماتش در رابطه با تقلب هسته‌ای از سمت ایران، دست به اقدامی نخواهد زد. جامعه بین‌الملل، کنگره آمریکا، و مردم آمریکا سوال خواهند کرد که چرا چنین تصمیمی اتخاذ شده و هرچند ممکن است که دولت ترامپ از پاسخ به این گونه سوالات و درخواست‌ها طفره رود، سایر اعضای حکومت ایالات متحده یا دولت‌های شریک آن، درنهایت افشا خواهند کرد که مدرکی در این زمینه وجود نداشته است. بد نیست توجه شود که تا‌کنون، هیچ علامت آشکاری از اقدامات خلاف قانون ایران در این زمینه به دست نیامده است، که دو تایید قبلی دولت ترامپ نسبت به پایبندی ایران، در ماه‌های آوریل و جولای نیز بر همین امر دلالت دارند.

6- راه‌حل سوم ترامپ برای برجام چه خواهد بود

به همین دلایل، با اینکه این امکان وجود دارد که ترامپ ایران را به عدم پایبندی متهم سازد، به احتمال زیاد، او این کار را انجام نخواهد داد. احتمال بیشتر آن است که دولت او اعلام کند دیگر در موقعیتی قرار ندارد که پایبندی ایران به تعهدات خود را تایید کند. تفاوت این کار با تصمیم دیگر، چیزی فراتر از یک تفاوت مفهومی است. این راه‌حل سوم، تاکید می‌کند در حالی‌که ترامپ قادر به تایید رفتار بد از سمت ایران نیست، اما رفتارهای خوب از سمت ایران را هم مورد تایید خود قرار نمی‌دهد. ترامپ معتقد است ایالات متحده تا‌کنون در تصمیمات خود مبنی‌بر تایید رفتار ایران، سخاوتمندانه عمل کرده است، این راه‌حل سوم به ایران فشار می‌آورد تا برای دستیابی به تایید دولت آمریکا، تلاش بیشتری از خود نشان دهد. دولت ترامپ احتمالا تلاش خواهد کرد بازرسی‌های سرزده بیشتری از سایت‌های اعلام نشده و تاسیسات نظامی ترتیب داده و همچنین امکان مذاکره مجدد در رابطه با برجام را فراهم کند تا دسترسی بازرسان را تقویت کرده، محدودیت‌های هسته‌ای را بیشتر کند و مدت زمان بازه تحت پوشش توافق را، که بخش‌هایی از آن از سال 2023 به تدریج باطل خواهند شد، افزایش دهد. با شرایط جدید ترامپ، ممکن است ضرب‌الاجلی تعریف کنند که ایران ملزم باشد تا آن زمان یا شرایط جدید را بپذیرد یا با متارکه توافق هسته‌ای و بازگشت تحریم‌ها از سمت آمریکا روبه‌رو شود.
7- چرا ترامپ برجام را پاره نخواهد کرد

به‌علاوه بعید است دولت ترامپ به سادگی اعلام کند که ادامه تعلیق تحریم‌ها تحت برجام، برای امنیت ملی آمریکا اهمیتی ندارد. درست است که دولت فعلی برای ماه‌ها به این امر اشاره داشته است که برخلاف دولت پیشین، معتقد نیست توافق هسته‌ای به خودی خود ارزش کافی برای توجیه ادامه تعلیق تحریم‌ها را دارد. همانطور که رکس تیلرسون، وزیر خارجه آمریکا در ماه آوریل اشاره کرد، دولت ترامپ در حال بازبینی سیاست‌ها بوده و مشغول ارزیابی این مورد است که آیا در مجموع بهتر نیست برجام را رها کرده و این حق را برای خود قائل شود که تهران و تمام افراد یا شرکت‌هایی را که با آن به معامله می‌پردازند تحت تحریم قرار دهد. این تفکر هم در داخل دولت و در اذهان حامیان دولت در اتاق‌های فکر واشنگتن وجود دارد که بر هم زدن توافق هسته‌ای، تنها موجب قدرت گرفتن ایران در مذاکراتش با دولت‌های اروپایی و آسیایی خواهد شد. به منظور ساده‌تر کردن پذیرش عدم تایید ایران برای تمام افرادی که نگران آغاز مجدد فعالیت‌های هسته‌ای ایران هستند، باید به دنبال منطقی بود که خارج از جبهه غرب هم معتبر و موجه باشد و همچنین باید توضیحی یافت که این مجموعه اقدامات چطور می‌توانند هدف منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را به پیش برند.
8- روابط شکننده آمریکا و اروپا ترامپ را دست به عصا کرده است

با توجه به روابط شکننده دولت ترامپ با شرکای کلیدی آمریکا که با اختلافات راجع به تجارت، اتهام مداخله سیاسی، و تردید آمریکا در پذیرش نرم‌ها و تعهداتی همچون مساله ناتو و تغییرات آب و هوایی، بدتر از گذشته هم شده است، این امکان وجود دارد که استدلال و نظرات ایران از طرف جهانیان، از جمله شرکای آمریکا در اروپا، مورد پذیرش قرار گیرند. به طور خلاصه، رویکرد ترامپ، دستیابی به اعتماد جهانیان در رابطه با قضیه ایران را عملا غیرممکن ساخته است. بدتر از آن، وی وضعیتی را ایجاد کرده است که حتی اگر شواهد مبهمی از عدم پایبندی ایران به دست آید، کسی حرف آمریکا را باور نخواهد کرد. با این حال، این احتمال وجود دارد که تصمیم مبتنی‌بر عدم تایید، تجارت و سرمایه‌گذاری‌های جدید در ایران را شدیدا کند نماید، چرا که در آن صورت شرکت‌ها در ریسک خود در رابطه با آینده برجام احتیاط بیشتری خواهند کرد. برخی از شرکت‌ها، شاید شرکت‌هایی همچون هواپیماسازی ایرباس و غول انرژی فرانسه، توتال، که منافع عظیم جدیدی در ایران دارند به فعالیت‌های خود ادامه خواهند داد، اما بسیاری از شرکت‌های دیگر عقب خواهند نشست. البته، این مساله تاثیر زیادی در ایران خواهد داشت، چرا که توافق هسته‌ای با تلخی پذیرفته شده است. این امکان وجود دارد که ایران باز هم طبق توافق عمل کرده و شرایط آن را برآورده سازد تا بر این اساس که خطایی نکرده است، حامیانی در خارج از کشور به دست آورد. اما به مرور زمان و بدون چشم‌اندازی مشخص، ایران باید تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد خود را از محدودیت‌ها و تعهدات ‌توافق هسته‌ای رها کند یا خیر. مقامات ایرانی تا همین زمان هم اشاره‌هایی به این مساله داشته‌اند که اگر ایالات متحده از توافق پا پس بکشد، فعالیت‌های حساس هسته‌ای، از جمله غنی‌‌‌‌سازی اورانیوم تا سطح 20 درصد را مجددا از سر خواهد گرفت. بدین‌ترتیب، عدم تایید پایبندی ایران می‌تواند بذر بحران‌های جدی آینده را فراهم آورد.

9- در نهایت چه اتفاق خواهد افتاد

اگر ایالات متحده بتواند شواهدی از تقلب ایرانی‌ها را ارائه دهد، منطقی است انتظار داشته باشیم که بقیه کشورها هم در جبهه آمریکا قرار گیرند. ایران به مدت 30 سال، شرایط و ضوابط تعهدات خود در چارچوب عهدنامه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را نقض کرده است و اکنون زمان بسیار کمی برای هماهنگی با استانداردهای منع گسترش بین‌المللی دارد. از آنجا که ذخیره حسن نیت و وجهه بین‌المللی ایران در رابطه با منع گسترش هسته‌ای بسیار کم است، شواهد محکم از نقض قوانین ایران، توسط بسیاری از کشورها بسیار جدی گرفته خواهد شد. اگر مساله سلاح‌های هسته‌ای ایران به عنوان تهدیدی واقعی تشخیص داده شود، احتمالا دولت‌های زیادی در مخالفت با تهران به ایالات متحده خواهند پیوست و خواهند پذیرفت که به ایران فشار وارد آورند تا این کشور را وادار به همکاری و پایبندی کنند. تصمیم به عدم تایید پایبندی ایران در غیاب مدارک و شواهد محکم، عکس‌العمل متفاوتی را در پی خواهد داشت. اگر چنین اتفاقی در زمان اوباما یا هر رئیس‌جمهور آمریکایی که انزجارش از ایران تا این حد آشکار نبود رخ می‌داد، در آن صورت ممکن بود جامعه بین‌الملل، حتی بدون شواهد روشن و محکم، ادعای او را بپذیرد. اما موضع ترامپ در رابطه با برجام بر همگان آشکار است، او از زمان نامزدی ریاست‌جمهوری خود علیه این توافق کمپین کرده و از آن زمان به بعد، همواره شدیدا آن را مورد انتقاد قرار داده است. همین تابستان نشان داد که خواسته قلبی‌اش عدم تایید پایبندی ایران است. ترامپ با بیان قاطع احساس و مواضع خود در رابطه با این توافق، کار را برای ایران ساده‌تر کرده است و اکنون ایران ادعا می‌کند که هرگونه تصمیم مبنی بر عدم تایید پایبندی‌اش به قوانین و تعهدات، صرفا سیاسی بوده و ربطی به مسائل تکنیکی نداشته است.
10- ترامپ در نهایت چه خواهد کرد

ما نمی‌دانیم ترامپ در ماه اکتبر چه تصمیمی خواهد گرفت، اما نشانه‌هایی مبنی‌بر اتخاذ تصمیم اشتباه در یک فضای بین‌المللی که از وی پشتیبانی نمی‌کند، جدی به نظر می‌رسند. اگر ترامپ واقعا اسنادی در رابطه با خطا و تقلب ایرانی‌ها در دست دارد، می‌تواند این اسناد را مطرح کند. در غیر این صورت، بهتر است به تایید پایبندی ایران ادامه داده و تعهدات آمریکا در چارچوب توافق هسته‌ای را برآورده سازد.