یادداشت رضا ثروتی بر اجرای «مفیستو»، به کارگردانی دکتر مسعود دلخواه

دکتر مسعود دلخواه بعد از تجربه موفق نمایش بیگانه در حوزه دراماتورژی و کارگردانی، این بار با رجوع به متنی از آرین منوشکین که خود دارای پیچیدگی های بسیاری در بحث تاریخی و محتوایی است، این بار نیز با نگاهی تازه و امروزی در حوزه دراماتورژی این نمایش را به صحنه برده است. نمایشنامه مفیستو هم از نظر حجم کار و تعدد عوامل اجرایی و بازی، بی شک یکی از متون سنگین و پیچیده ی جهان نمایش شناخته می شود و یقینا اجرای چنین متنی نیاز به درک شرایط سیاسی و فرهنگی گذشته و حال دارد. در جهان متن شاهد این هستیم که ماجرای گروهی تئاتری در دوره ی نازیسم شرح داده می شود و همسو با آن استفاده بینامتنی از مهمترین آثار ادبیات نمایشی در اجرا نیز صورت می پذیرد. به طور مثال ارجاع به فاوست، مکبث، رومئو و ژولیت، هملت، باغ آلبالو و ... که تاکید دلخواه بر این ارجاعات در اجرا، این دریافت را به وجود می آورد که ایشان با توجه به رویکرد متن، با حذف و اضافاتی که در حوزه دراماتورژی انجام داده است، قصد این را داشته که خودِ جهان تئاتر را در برابر سیاست برجسته نماید. از سویی دیگر انتخاب هوشمندانه ی چنین متنی می تواند پروسه «تمرین تا اجرا»ی مفیستو را برای تعداد زیادی از عوامل و همینطور هنرجویان، همچون یک دوره ی آموزشی سازد. چرا که برای درک ایده های اجرایی دلخواه، توسط بازیگران و دیگر عوامل، بی شک نیاز است که آن متونِ ارجاع داده شده نیز مورد تحلیل قرار بگیرد. به عبارتی یکی از اهداف مهم کارگردان از انتخاب چنین متن پیچیده ای، مواجهه هنرجویان با مهمترین آثار نمایشی نیز بوده است. دلخواه اینبار در نمایش مفیستو با ترکیبی از بازیگران و هنرجویان تئاترى، اجرایی سنگین را به روى صحنه برده است که 3ساعت به طول مى انجامد. اجرایی که در آن مهمترین بخشی که به چشم مى خورد؛ حضور صادقانه بازیگران بر روى صحنه است؛ اینکه چگونه مى شود بدون تجربه حرفه ای در تئاتر، نقش را چنان بر صحنه نمایش زندگی کرد که مخاطب فاصله ای را بین او و لحظه ای که بر صحنه زندگی می کند؛ نیابد. این مهم تنها با هدایت و کارگردانی هوشمندانه ایجاد می شود. بازیگران مفیستو همگی چه هنرجویان و چه بازیگران حرفه ای، با توجه به هدایت صحیح کارگردان، به درک درستی از لایه های نقششان رسیده اند که این امر به یک دستی اجرا در مقوله بازی کمک زیادی می کند. اما از نکات برجسته اجرا حضور همسرایان و طراحی صحنه های موزیکال بود که در فواصل اثر همسو با محتوای نمایش طراحی شده بود. ویژگی بارز این صحنه های موزیکال، ترکیب خشونت مسایل سیاسی و اجتماعی، با شکل اجرایی به شدت هجوآلود بود،که طنزی تلخ را در جای جای کار ایجاد می کرد. تاکید بر روایتی صحیح، توجه بر ترکیب بندی دقیق، استفاده از همه ی امکانات صحنه، ایجاد ریتم به واسطه ی میزانس پویا و طراحی حرکت بازیگران در تمامی فضای صحنه که به شکل هوشمندانه با ایجاد اختلاف سطح هایی همراه بود، اجرایی در حدود 3 ساعت را به نمایشی دیدنی تبدیل ساخت که گذر زمان را برای تماشاگر نامحسوس می نمود. فاوست روحش را با دانشی نامحدود و لذات دنیوی، در معامله‌ای با شیطان معاوضه می‌کند، اما در مفیستوی منوشکین، بازیگر تیاتر، روحش را به نازیسم میفروشد. چه معامله خوف آوری! به یاد فیلم سوزاننده جسد افتادم. مردی مهربان که میخواست کارآفرین باشد، او کارخانه سوزاندن جسد راه می اندازد تا از طبیعت نیز در قبال اجساد آدمها محافظت کند. اما ناگاه سر و کارش به هیتلر می افتد و کارخانه اش طبق دستور نازی ها، محلی می شود برای سوزاندن یهودی های مغضوب هیتلر؛ چه همکاری ذلت باری!
اما ماجرای مفیستوی دلخواه، به همین روایت و تاویل دور، از نظر سیاسی و اجتماعی محدود نمی شود. در گاه گاه این اجرا، میدیدم که دلخواه، با زیرکی در دراماتورژی اش این نکته را بیان می کرد که تئاتر در هر زمان و مکانی که باشد، جایی برای کسانی که تن به بیهودگی میدهند نیست. یا حداقل جهان نمایش، روسپی خانه ی رویاگونی که در آن، روح، قابل عرضه باشد، نمیتواند نام گیرد. ارجاعاتی در اجرای مفیستو وجود داشت که محتوا را از آن دوره زمانی خارج می ساخت و مخاطب امروزی را نیز درگیر خود می کرد. حال ما به عنوان تماشاگرانی در زمان و مکانی دیگر، با دیدن این نمایش این سوال در ذهنمان شکل می گیرد که خودمان کجای این قصه ایم؟ کدام یک از ما روحمان را فروخته ایم به آنچه که تئاتر پذیرایش نیست؟ مثل آن سخن گوته که به روشنی گفته بود، "باشد که صحنه، همچون طناب بندبازان به افراد نالایق جرأت راه رفتن برروی خود را ندهد."

خلاصه کلام اینکه اجرای مفیستوی دلخواه تنها روایتی داستانی با رویکردهای تاریخی نیست بلکه تمجیدی است از قداست تئاتر و تعهدی که بر دوش هنرمندان و حتی مخاطبان آن، در قبال جهان عینی ماست. تعهدی که مسعود دلخواه به عنوان هنرمند با این اجرای سنگین و معرفی هنرجویانی آینده دار، به روح متنی قدیمی تزریق نموده و آن را در قالب نمایشی قابل توجه به ما منتقل می کند.