آداب و رسوم ماه رمضان در استان سمنان: از حنابندان تا کیسه مراد

به‌گزارش گروه فرهنگی آنا از روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان، در این استان نیز با فرارسیدن ماه رمضان، حال‌و‌هوای خاصی گوشه و کنار استان را فرامی‌گیرد و آداب و رسوم ویژه‌ای در این ماه مبارک اجرا می‌شود.

فاطمه قلی‌پور کالمرزی پژوهشگر مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان، در این خصوص تحقیقات مدونی کرده است، پژوهش‌های او بیانگر این است که این آداب، پیش از حلول ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود و تا فرارسیدن عید فطر ادامه دارد.

پیشواز و استقبال با حنابندان

از گذشته تاکنون یک یا چند روز مانده به رمضان، مردم به پیشواز این ماه مبارک می‌روند و روزه گرفتن را آغاز می‌کنند. علاوه بر آن با گردگیری، غبار‌روبی و نظافت منازل و مساجد به استقبال ماه رمضان می‌روند.

دعوت از روحانی برای برپایی نماز جماعت و بیان احکام شرعی در طول ماه مبارک رمضان در نقاط روستایی از دیگر آداب مربوط به این ماه است. همچنین در برخی شهرها و روستاهای استان سمنان زنان به‌مناسبت فرارسیدن این ماه به سر، دست و پاهای خود حنا می‌بندند، آیینی که همراه با ذکر صلوات و نیایش صورت می‌گیرد.

تهیه مایحتاج مورد نیاز ماه رمضان در نقاط شهری و روستایی از چند روز مانده به آغاز این ماه مرسوم است. در شهر «مجن» شست‌وشوی وسایل خانه و مالیدن دوغاب گل قرمز به نمای دیوارهای کاهگلی برای استقبال از رمضان انجام می‌شود و در دیگر نقاط تهیه آرد برنج وگندم برای پخت حلوا مورد توجه زنان کدبانو و خانه‌دار است.

آداب سحر: وقت هست و هوشیار، وقت هست و بیدار

در گذشته و قبل از فراگیر شدن رسانه‌ها، در شب‌های ماه رمضان و هنگام سحر فردی خوش صدا بر روی پشت بام خانه خود و یا مسجد دعا و مناجات می‌خواند، گاهی این افراد در حین گذر از کوچه‌های هر محله با خواندن ادعیه سحرگاهی اقدام به بیدار کردن اهالی در وقت سحر می‌کردند. این کار در اصطلاح محلی، «شب‌خوانی» (شوخوانی) گفته می‌شود.

امروزه صدای دعا و مناجات از بلندگوی مساجد نقاط شهری و روستایی به گوش می‌رسد. کوبیدن بر روی ظروف مسی و طبل از دیگر روش‌‌های آگاه کردن اهالی در هنگام سحر بود. بیدار کردن اهالی یک کوچه، یا محله از سوی یکی از همسایگان نیز متداول است. زدن زنگ خانه و یا کوبیدن دیوار خانه‌های مجاور نیز از جمله روش‌های اعلام هنگام سحر در منطقه است. در گذشته در شهر سمنان فردی خوش‌صدا بر بام می‌رفت و با صدایی رسا این جمله را تکرار می‌کرد: «آب است و تریاک، وقت هست و هوشیار، وقت هست و بیدار» و به این شکل اهالی شهر از وقت سحر مطلع می‌شدند. در برخی روستاهای استان علاوه بر شب‌خوانی و پخش مناجات اهالی از بانگ خروس و یا موقعیت ستارگان آسمان به وقت سحر پی می‌برند.

«الله تویی، مرد تویی، دانایی/ از مورچه‌ای که دم زند در ته چاه / از دم زدن مور آگاه تویی یا الله، یا رب تو گناهان مرا دو نیمه کن در عرصات/ نیمی به حسن بخش، نیمی به حسین» نمونه‌ای از مناجات شوخوان‌ها در این ایام است.

اهالی روستای عشقوان در منطقه خوارتوران مراسم شب‌خوانی را چووشی (چاوشی) می‌گویند. آن‌ها با پنهان شدن ستاره َپل از خوردن سحری دست می‌کشند.

خوردن غذای جسمی و روحی در افطار

هنگام غروب آفتاب و به گوش رسیدن صدای اذان، وقت افطار و باز کردن روزه است. زنان برای تهیه افطار از هنگام ظهر مشغول پخت غذا و تهیه سفره افطاری می‌شوند. مرسوم است که پس از صرف افطار مردان و زنان خود را به مسجد محل می‌رسانند و نماز مغرب و عشا را به جماعت می‌خوانند. در برخی مساجد نیز نماز جماعت قبل از بازکردن روزه اقامه می‌شود. به‌طور کلی حضور افراد در نمازهای جماعت یومیه در ماه مبارک رمضان بیشتر مورد توجه است. مردان و زنان پس از خواندن نماز جماعت ظهر و عصر به تلاوت قرآن می‌پردازند. قرائت یک جزء از کلام‌الله مجید در هر روز از ایام این ماه مورد توجه اهالی منطقه است. زنان در خانه‌ها یا زینبیه نیز جلسات تلاوت قرآن در طی سی روز ماه مبارک را برپا می‌کنند.

در برخی نقاط پس از ختم کامل قرآن، هرکس به فراخور وسع مالی خود مقداری نبات، نقل، برنج و یا گلاب به جلسه می‌آورد و به نیت برکت بین حاضران پخش می‌کند. در برخی مناطق هر فردی که بر اساس نوبت سوره قل هوالله را قرائت کند، پس از ماه رمضان دیگر افراد جلسه را برای خوردن آش و یا شیرینی به منزل خود دعوت می‌کند.

دعوت از دوستان، اقوام و آشنایان برای صرف افطار از دیگر رسومی است که در این ایام برگزار می‌شود. برخی اهالی شهر دامغان در اولین جمعه ماه مبارک رمضان در خانه‌های خود نماز جعفر طیار می‌خوانند.

خوراک:از نان و خرما گرفته تا ته‌چین

اهالی استان سمنان در ماه مبارک رمضان برای وعده سحری از غذاهایی چون برنج و خورشت و گاها ته‌چین و آبگوشت استفاده می‌کنند. آن‌ها به هنگام غروب آفتاب و با شنیدن اذان، روزه خود را با قدری آب گرم، نمک و یا خرما باز می‌کنند، سپس غذای افطاری که شامل کوکو، نان، پنیر، سبزی، سوپ ویا انواع آش است را میل می‌کنند. در برخی نقاط تهیه اقلامی چون شیر برنج، فرنی، شله زرد، حسّو (در شهر شاهرود)، لرزان (شاهرود، دامغان)، آروشه و حلوای آروشه (سمنان و توابع) مبادرت می‌ورزند. درشهرستان دامغان پخت کشمش پلوبرای اولین شب از ماه مبارک رمضان مرسوم است.

در باور اهالی، حضرت علی(ع) برای افطار نان جو و خرما میل می‌کرد، بر این اساس برخی نیز روزه خود را با نان و خرما افطار می‌کنند. پخت انواع نان بخصوص نان‌های روغنی در طول ماه رمضان مرسوم است. پرداخت هزینه نانوائی‌ها و توزیع نان صلواتی از دیگر آداب حسنه این ایام است.

مراسم شب‌های قدر: خواندن جوشن کبیر و متبرک کردن نقل و خرما

اهالی استان در شب‌های قدر (شب‌های 19، 21 و 23 رمضان) پس از صرف افطار در مسجد محل خود حضور پیدا می‌کنند و با خواندن قرآن و دعاهای جوشن کبیر، مجیر، افتتاح و ذکر مصیبت شب زنده‌داری می‌کنند.

سخنرانی وعاظ در ارتباط با شهادت حضرت علی(ع) و عزاداری از دیگر مراسم شب‌های قدر است. در برخی از مساجد نقاط شهری یا روستائی گستردن سفره سحری برای پذیرائی از عزاداران مرسوم است. زنان در شب‌های قدر خرما، انواع نان محلی، شله زرد و... بین عزاداران تقسیم می‌کنند. در نقاط مختلف استان سمنان زنان و مردان در لیالی قدر همزمان با خواندن هر بند از دعای جوشن کبیر بر روی ظرفی از قند، نبات، نقل و یا خرما دمیده و خوردن آن را به نیت شفا و تبرک توصیه می‌کنند.

همچنین گره زدن بر روی نخ به هنگام خواندن دعای جوشن کبیر پس از قرائت هر بند از دعا بین برخی از زنان این منطقه مرسوم است. نخ صد‌بند (گره) را برای گشایش کار و بخت‌‌گشایی دختران در میان قرآن نگه می‌دارند. در شهر شاهرود زنان همزمان با تلاوت دعای جوشن کبیر ظرفی از آب حاوی زعفران را نزد خود نگه می‌دارند و با خواندن هر بند از دعا بر آن می‌دمند تا به‌عنوان تبرک آن را با خود به خانه ببرند. انجام غسل شب احیا، خواندن نماز صد رکعتی و غیره از دیگر آداب و اعمال مربوط به شب‌های قدر است.

در روستای «جزن» دامغان نیز در این شب‌ها دسته‌های زنجیرزن از مساجد و حسینیه‌های محل به راه می‌افتد و با گذر از معابر و کوچه‌ها به زنجیرزنی و عزادارای می‌پردازند.

شهادت حضرت علی(ع)، سیاه‌پوش شدن شهر و مردم

در شب‌های قدر اهالی نقاط مختلف شهری و روستایی مجالس عزادارای برپا می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه به نشانه عزا و ماتم در ایام شهادت حضرت علی(ع) امری متداول است. بنا بر باوری کهن اهالی نقاط مختلف استان کار کردن در روز 21 ماه رمضان را حرام می‌دانند و در مجالس عزاداری حضور پیدا می‌کنند. در نقاط شهری با فرا رسیدن این مناسبت حرکت دستجات سینه‌زنی از اماکن مذهبی و مساجد آغاز می‌شود و عزاداران با گذر از معابر و خیابان‌ها چنین می‌گویند: «وای علی کشته شد/ شوهر زهرا چه شد». حرکت این قبیل دسته‌ها غالباً به اماکن مقدس همچون امامزاده، مساجد یا گلزار شهدا ختم می‌شود.

در روستای «کوه زر» با فرار رسیدن 21 رمضان برخی اهالی به نیت اموات خود نان فتیر پخته و بین سایر مردم تقسیم می‌کنند. اهالی نقاط کویری استان سمنان در روز شهادت حضرت علی(ع) از انجام فعالیت‌های روزمره خودداری می‌کنند و مرسوم است که دامداران شیر دام‌های خود را در این روز به فقرا و نیازمندان می‌دهند یا برای تهیه افطار و پذیرایی از نمازگزاران به مساجد محل می‌دهند.

اقدام اهالی نقاط مختلف برای گستردن سفره افطاری در لیالی قدر بسیار چشمگیر است. تهیه و تقسیم کردن خیرات برای آمرزش اموات نیز در این شب‌ها مورد توجه اهالی منطقه است.

شب 27 ماه رمضان و تهیه کیسه مراد

در باور برخی اهالی، قرآن در این شب نازل شد و بر این اساس برخی تا پاسی از شب به احیا و شب زنده‌داری در مساجد می‌پردازند. زنان سمنانی، گرمساری و دامغانی در این روز به جهت شادی ناشی از کشته شدن قاتل ملعون امام علی(ع) بر دست و پای خود حنا می‌مالند.

برخی زنان در این روز گوش دختران خود را سوراخ می‌کنند و برای آن‌ها گوشواره می‌خرند. در شهرهای شاهرود، گرمسار و روستای جزن برخی زنان در بین نماز ظهر و عصر با اندکی پارچه، نخ و سوزن کیسه‌ای کوچک دوخته و سکه‌ای را به نیت تبرک درون آن می‌نهند. شاهرودی‌ها آن را کیسه ُمراد می‌نامند و به جهت بر آورده شدن حاجت آن را تا سال دیگر نزد خود نگه می‌دارند. همچنین در شهر شاهرود خوردن کله و پاچه در این شب برای افطار مرسوم است. اهالی بر این باورند که در این شب ابن ملجم قاتل امام علی(ع) کشته شده است.

عید فطر و دستگیری از مستمندان

در آخرین روز از ماه مبارک رمضان، اهالی نقاط مختلف خود را برای فرا رسیدن عید رمضان مهیا می‌کنند. برای این منظور غسل می‌کنند، لباس تمیز یا نو می‌پوشند و به استقبال عید فطر می‌روند. رؤیت هلال ماه شوال نشانی بر پایان ماه مهمانی خدا است. در گذشته این امر را افراد خبره . و مطلع به اطلاع مردم می‌رساندند، البته امروز از طریق رسانه‌های جمعی اعلام می‌شود. هنگام افطار آخرین شب از ماه رمضان اعضای هر خانواده بنابر قوت غالب فطریه خود را دست به دست می‌چرخانند و آن را برای افراد مستمند کنار می‌گذارند. در منطقه کویری اگر زکات فطریه، گندم و یا اقلامی دیگر به غیر از پول باشد آن را داخل ظرفی می‌ریزند و دست به دست می‌‌گردانند. مرسوم است که اعضای خانواده هر یک بر روی گندم یا برنج دست می‌زنند و سپس آن را به فقرا می‌دهند.

در روستای «نام نیک» در منطقه کالپوش به مناسبت عید فطر فردی که به تازگی پدر شده کفش‌های خود را وزن کرده و همان مقدار گندم یابرنج به فقرا می‌دهد.

نماز عید فطر همزمان با طلوع خورشید با ذکر اللهم لبیک در نقاط شهری و روستایی بر پا می‌شود. پس از نماز مومنان با یکدیگر دیده‌بوسی انجام می‌دهند و قبولی طاعات یکدیگر را از باری‌تعالی طلب می‌کنند. صله رحم، زیارت اهل قبور و اماکن مقدس و دید و بازدید از جمله آداب این عید فرخنده است. دیگر اینکه اهالی هر محل به دیدن خانواده‌هایی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند و به اصطلاح «نوعید» دارند می‌شتابند. عیادت از بیماران و بردن هدیه برای نوعروسان از دیگر آداب این روز است.

در برخی نقاط نیز تمام خانواده‌های عزادار برای این منظور در مسجد محل گرد هم می‌آیند و اهالی به دیدن آن‌ها می روند. مرسوم است که صاحبان عزا از مهمانان خود با شیر، خرما، نان و میوه پذیرایی می‌کنند. مصالحه و آشتی دادن افرادی که کدورتی از یکدیگر به دل دارند از دیگر آداب مرسوم در روز عید فطر است.