موانع موجود بر سر راه ثبت جهانی بازار اراک

بازار سرپوشیده اراک با سقف گنبدی‌شکل خود، از تقارن هندسی منحصربه‌فردی برخوردار است، به‌طوری که تمامی مسیرهای آن منظم و دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است. طول شمال به جنوب بازار اراک ۷۲۰متر و جهت شرق به غرب آن ۲۰۰متر است که در مجموع بالغ بر ۱۴هکتار مساحت دارد و طول دیوارهای آن نیز به حدود هفت متر می‌رسد. این مجموعه که نمادی از عظمت هنر ایرانی است؛ دارای صدها مغازه، ده‌هاتیمچه و سراچه و کاروانسرا و غیره است. همه سراها و تیمچه‌های بازار دارای در خروجی هستند و راه‌های داخلی بازار به شکلی است که در هنگام حوادث مردم بتوانند از مکان حادثه دور شوند.
زنده و سرپابودن و معماری خاص بازار اراک وجه تمایز آن با بسیاری از بازارهای سنتی ایران است. بازار اراک، مکانی است که هر صبح با باز شدن قفل مغازه‌ها متولد می‌شود و زندگی در آن جریان می‌یابد. این بازار، مرکز پررفت‌وآمدی است که در آن مردم از نخستین ساعات روز به فعالیت مشغول می‌شوند و علاوه‌بر خرید، درباره مهمترین مسائل تجاری، سیاسی و اجتماعی شهر و کشور به گفت‌وگو می‌نشینند و بسیاری از قرارهای عمومی خود را در آن می‌گذارند. چند‌سال است که مسئولان در تلاش هستند با بازسازی و مرمت بازار اراک راه را برای ثبت جهانی این مجموعه تاریخی هموار کنند. شواهد نشان می‌دهد حال بازار اراک خوب نیست و خبرها حکایت از تخریب بخش‌هایی از بازار، در چند‌سال گذشته دارد. باتوجه به اهمیت این اثر تاریخی و کم‌لطفی مردم و مسئولان به این مجموعه باارزش، در این شماره «شهروند» به بررسی مهمترین چالش‌های بازار اراک از نگاه کسبه و مسئولان شهر می‌پردازد، چالش‌ها و مشکلاتی که با رفع آنها، راه برای ثبت جهانی این مجموعه تاریخی بی‌نظیر هموار خواهد شد.
بازار قدیمی اراک جزو زیباترین و منظم‌ترین بازارهای سنتی کشور است که متاسفانه در چند‌سال اخیر، شاهد ترک‌خوردن و ریزش برخی قسمت‌های این مجموعه تاریخی بوده‌ایم. فروریختن سقف یکی از مغازه‌های سرای نوذری در‌ سال گذشته و ریزش بالکن سرای کرمانشاهی‌ها در ‌سال جاری، نشان‌دهنده نامناسب‌بودن وضع ایمنی بازار اراک است. با توجه به جمعیت زیادی که روزانه در بازار رفت‌وآمد می‌کنند، توجه به ایمنی این مرکز بسیار بااهمیت است. مرمت، استحکام‌بخشی و بازسازی در مجموعه تاریخی اراک نیازمند مشارکت فوری دستگاه‌ها و نهادهای متولی است. متاسفانه عدم‌توجه کافی به بازار اراک موجب شده شاهد آسیب به آن باشیم که در صورت کم‌توجهی نهادهای مربوط، شاهد افزایش خسارت‌های غیرقابل جبران خواهیم بود.
مجموعه تاریخی بازار اراک یکی از آثار ملی و تاریخی کشور است که نیازمند توجه بیشتر، مرمت و بازسازی است. اما متاسفانه در کنار هشدارهای جدی نسبت به تخریب بازار اراک، عملیات بازسازی بازار با سکته و وقفه زمانی روبه‌رو بوده است. میراث فرهنگی، شهرداری، مردم، کسبه، اداره اوقاف و راه و شهرسازی ازجمله نهادها و افرادی هستند که باید در فرآیند بازسازی همکاری کنند. اما اختلاف‌نظر میان ارگان‌های مسئول و درگیر در امر بازسازی بازار از یک‌سو و بودجه محدود، انجام برخی مرمت‌های غیراصولی و عدم توجه برخی کسبه، فرآیند ترمیم و بازسازی بازار را به تعویق انداخته است.
سیدمحمد حسینی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: «بازار اراک در مجموع، وضع مناسبی ندارد و نیازمند توجه گسترده مردم، نهادهای مربوط و کسبه است. همچنین برای نجات بازار از وضع کنونی، اعتبار بیشتری نیاز است و این اعتبار محدود، تنها مسکنی برای درمان درد بازار است.»
حسینی معتقد است: «مهمترین خطر متوجه راسته بازار است. در این قسمت به علت رفت‌وآمد بالای مردم، در صورت تخریب می‌تواند خسارت فراوانی را به بازار و مردم وارد کند. تخریب سراها نیز در درجه دوم اهمیت قرار دارند. طرح سه ساله‌ای برای بازسازی و توجه به بازار فراهم شده که طبیعتا اجرای این طرح با تزریق اعتبار به شیوه قطره‌چکانی در مدت زمان کوتاه به سختی قابل‌اجرا و نیازمند اعتبار بیشتر است.»
علیرضا عسگری هزاوه، عضو هیأت اجرایی هیأت امنای بازار اراک بیان می‌کند: «مجموعه بازار اراک جزو سازه‌های سنتی و قدیمی است که به‌دلیل سن بالای این سازه، خطرات گسترده‌ای آن را تهدید می‌کند. خطراتی که هیأت امنای بازار به همراه مسئولان به‌دنبال چاره‌اندیشی برای آن هستند. یکی از موضوعات و چالش‌های بازار اراک، کابل‌های برقی است که به‌طرز ناجور و بدشکلی از بالای مغازه‌ها عبور کرده است. شرکت توزیع برق در چند ماه گذشته به سامان‌دهی این کابل‌ها پرداخته و درحال انتقال شبکه برق، از سیم‌کشی هوایی به کانال زمینی و در کف بازار است. این اقدام نخستین بار در بازار کرمان به‌صورت محدود انجام شده و قرار است این پروژه کل بازار اراک را تحت‌پوشش قرار دهد که علاوه بر بهبود زیبایی، در ایمن‌سازی بازار نیز نقش مهمی خواهد داشت».
عسگری هزاوه ادامه داد: «تاخیر عملیات بازسازی و مرمت بازار اراک از سوی نهادهای مکلف با دلایلی ازجمله عدم مالکیت سراها از سوی کسبه و مشخص‌نبودن تکلیف بودجه بازار توجیه می‌شود. دلایلی که ممکن است برای ما قابل‌پذیرش باشد، اما ساختمان قدیمی بازار را از ریختن و تخریب منصرف نخواهد کرد.»
«بحث برق‌کشی و سیستم روشنایی بازار اراک به‌دلیل نبود کابل‌کشی استاندارد و ایمن مهمترین چالش بازار است.» این جمله را حسین بختیاری، فرماندار اراک در بهمن‌ماه ‌سال گذشته اعلام کرده است. به گزارش تسنیم، به نقل از «شهروند»، بختیاری معتقد است: «این مجموعه تاریخی به‌سبب دارابودن سراها و کاروانسراهای مختلف و بسیار و همچنین واقع شدن در مرکز شهر، با حجم زیادی از تردد و عبور و مرور روبه‌رو است که همین موضوع ضرورت قرار گرفتن نهادهای نظارتی برای برقراری نظم و امنیت بیشتر را ایجاد می‌کند.»
سقف بازار، انباری کاسبان
صالحی؛ یکی از کسبه بازار اراک است. او می‌گوید: «سقف آسیب‌پذیر بازار اراک، یکی از مهمترین چالش‌های این مجموعه تاریخی است که درصورت تخریب در ساعات پرتردد بازار خسارات جبران‌ناپذیری به وجود می‌آ‌ورد. اما چالش بازار به سقف آن محدود نمی‌شود و بخش‌های زیادی از بازار نیاز به مرمت دارد. در صورت عدم توجه به چالش‌های پیش‌رو، عمر بازار اراک کوتاه شده و شاهد از بین رفتن یکی از درخشان‌ترین آثار تاریخی این شهر خواهیم بود. از نظر من، مهمترین چالش و خطری که بازار اراک را تهدید می‌کند، وجود کالا و لوازم غیرضروری مغازه‌داران روی پشت‌بام‌هاست. همان‌طور که در‌ سال گذشته هم شاهد بودیم، لوازم غیرضروری مغازه‌داران روی سقف و بام بازار و مغازه‌ها موجب شد راه خروج باران بسته و آب روی سقف انباشته شود و درنهایت قسمتی از سقف فرو ریزد.کاروانسراهای بازار نیز که به انبار مغازه‌‌داران تبدیل شده، یکی دیگر از خطرات و چالش‌هایی است که بازار را تهدید می‌کند. این انبارها، مملو از وسایلی است که به سرعت آتش می‌گیرند و به دلیل نبود کپسول اطفای حریق مناسب در بازار، حوادث خطرناکی را به بار می‌آورند. به‌نظر من در وهله نخست باید سیستم انبارداری بازار سروسامان گیرد و دستگاه‌های اطلاع و اطفای حریق در آنها نصب شود».
کم‌توجهی به خطرات موجود
علی یکی دیگر از کاسبان بازار می‌گوید: «مشکلات زیادی بازار اراک را تهدید می‌کنند، اما همه این مشکلات با اندکی توجه و دلسوزی مسئولان و مغازه‌داران به‌راحتی قابل‌پیشگیری است. متاسفانه در جامعه ما مدیریت بحران و پیشگیری از حادثه معنای دقیق و کاربردی ندارد و در اکثر مواقع بعد از رخ‌دادن حادثه به‌دنبال چاره‌جویی می‌گردیم. از نظر من مهمترین بحران در بازار اراک، کم‌توجهی مسئولان، کاسبان و مغازه‌داران به خطر تخریب بازار است. مرمت و بازسازی بازار اراک باید در اولویت کار مسئولان باشد. مسئولان باید به جای پاس‌کاری در وظایف و شانه خالی‌کردن از مسئولیت‌ها با افزایش اعتبار و توجه، به دنبال بهبود شرایط موجود باشند. منابع مالی مغازه‌داران کفایت مرمت و بازسازی همه قسمت‌های بازار را نمی‌کند و ایمن‌سازی برخی از قسمت‌های بازار از عهده مغازه‌داران خارج است و مسئولان باید به این موضوع رسیدگی کنند».
لوله‌های گاز و خطر انفجار
سعید از مغازه‌داران بازار، گازرسانی به بازار را مهمترین خطر و تهدید بازار اراک می‌داند و می‌گوید: «بازار اراک یک مکان تجاری، تاریخی و سنتی است که روزانه صدها نفر در آن رفت‌وآمد می‌کنند، اگر حادثه‌ای مثل آتش‌سوزی یا انفجار در این مرکز رخ دهد، عواقب ناگواری را به همراه خواهد داشت.»
او معتقد است: «برخی از تصمیمات مسئولان به جای این‌که مشکلات و خطرات بازار را کاهش دهد، به افزایش چالش‌ها دامن می‌زند. یکی از این اقدامات،گازرسانی به بازار بوده است. گازرسانی به مجموعه‌های سنتی غیرقانونی است، اما این کار در بازار اراک صورت گرفته است. اگر در اثر یک سهل‌انگاری بخاری در یک مغازه آتش بگیرد، به علت نبودن سیستم اطفای حریق مناسب بخش بزرگی از بازار درگیر این آتش‌سوزی خواهد شد».
مرمت و بازسازی غیراصولی
علیرضا هشت‌سال در بازار مغازه دارد، او معتقد است: «همه مشکل و چالش بازار، در تخریب و فرسودگی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه بازسازی غیرایمن و خارج از اصول سبب می‌شود بعد از مدت کوتاهی قسمت‌های مرمت‌شده دوباره تخریب شوند. برای مثال با گذشت چند ماه از مرمت و کف‌سازی سرای کاشانی، شاهد شکسته‌شدن و تخریب قسمتی از سنگفرش‌های مرمت‌شده این سرا هستیم و این اتفاقی است که در سنگفرش خیابان‌ها هم به وفور مشاهده می‌کنیم. تخریب سریع قسمت‌های ترمیم‌شده می‌تواند ناشی از عدم‌مرغوبیت و کیفیت سنگفرش‌ها و مواد اولیه، کوتاهی پیمانکار، بی‌توجهی ناظر یا نبود وجدان کاری باشد. علاوه‌بر تخریب سریع قسمت‌های بازسازی‌شده، کاهش ارتفاع مسیر شمالی جنوبی بازار در اثر سنگفرش غیراصولی، تهویه هوا را با مشکل روبه‌رو کرده است. همچنین نوردهی پایین و کوتاه‌شدن سقف مغازه‌ها از نتایج دیگر مرمت و کف‌سازی غیراصولی این مجموعه تاریخی است».
مغازه‌های غیراصولی
محمد یکی از فروشندگان بازار اراک می‌گوید: «بعضی مغازه‌ها در بازار غیرقانونی بنا شده‌اند که این ساخت‌وسازها یکی از بزرگترین آسیب‌ها را به بازار وارد کرده است. البته به نظرم قانونی و غیرقانونی‌بودن آنها مهم نیست و در کل نباید مجوز چنین ساخت‌وسازهایی داده شود. این مغازه‌ها هم شکل بازار را به‌هم می‌زنند و هم برای ایمنی بازار ضرر دارند. بعضی مغازه‌های راسته بازار نیز به کارگاه‌های غیراصولی تبدیل شده‌اند که این تبدیل کاربری مغازه‌ها احتمال آتش‌سوزی را بالا می‌برد و موجب پایین‌آمدن ایمنی بازار می‌شود. در کنار مغازه‌های غیراصولی، ترمیم و مرمت‌های غیراصولی که توسط بعضی کسبه انجام شده، این خطرات را دوچندان کرده است. برای مثال ایزوگام غیراصولی برخی مغازه‌ها موجب بسته‌شدن راه باران می‌شود که در فصول بارانی، آب روی پشت‌بام‌ها جمع می‌شود و سقف ریزش می‌کند.»
در کنار چالش‌هایی که کسبه و مسئولان به آن اشاره داشتند، این روزها چالش جدیدی بر سقف بازار سرپوشیده اراک، جوانه زده و خودنمایی می‌کند. کافی است از چندمتری بازار به سقف این مجموعه نگاه کنیم، سقف کاهگلی بازار در اثر بارش‌های باران و رطوبت، به محفلی برای رشد گیاهان و علف‌های هرز تبدیل شده است. رطوبت سقف و رشد گیاهان و درنهایت سبزشدن سقف بازار، یکی از چالش‌هایی است که با افزایش بارندگی در ‌سال‌جاری، روی سقف بازار خودنمایی می‌کند. سقف کاهگلی بازار با رویش این گیاهان و ریشه‌دواندن آنها در معرض ترک‌برداشتن و تخریب بیشتر قرار خواهد گرفت. وقتی گیاهان در یک مکان تاریخی رشد می‌کنند و همه‌جا را می‌پوشانند، نه‌تنها دیواره‌های بنا سست می‌شود، بلکه آن مجموعه تاریخی در معرض تخریب قرار خواهد گرفت و انسجام مجموعه از بین خواهد رفت. بازار اراک جزو زیباترین آثار این منطقه است که چند سالی زنگ خطر تخریب و فرسودگی آن به‌صدا درآمده است و مسئولان بازسازی و مرمت آن را جزو رئوس اصلی کار خود قرار داده‌اند، اما متاسفانه نتایج به دست آمده درخور مدیریت شهری یک کلانشهر نیست. در کنار همه این مشکلات، موضوع بااهمیت این است که مسئولان و نهادهای ذیربط مشکلات بازار را جزو مهمترین دغدغه‌های خود بدانند و به جای انداختن توپ به زمین نهادهای دیگر، با برنامه‌ریزی درست و با تصمیم مسئولانه و قاطع، مشکلات اصلی بازار را بشناسند و سعی در حل آنها داشته باشند تا بازار اراک مانند بازار تبریز بتواند بعد از حل چالش‌ها و خطرات تخریب، در ردیف میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد.