حیرت جهان از شگفتی‌سازی صنعت نفت ایران

حوری قاسمی، گروه اقتصادی- درست 66 سال پیش در چنین روزی صنعت نفت ایران ملی شد، صنعت نفتی که همواره بیشترین تاثیر را بر مناسبات سیاسی و اقتصادی کشورمان داشته و هر تغییری در سطوح بالای کشور،‌ این صنعت را دستخوش تغییرات وسیعی کرده است.

از همین رو بود که همزمان با اجرای تحریم ها علیه برنامه هسته ای ایران،‌ نوک پیکان به سمت نفت ایران نشانه رفت و با محدود کردن این صنعت، فروش و درآمد ایران نیز تحت تاثیر قرار گرفت.

این تاثیرات آنقدر گسترده و پیچیده و سخت بود که کمتر کسی گمان می کرد در کوتاه مدت قابل جبران باشد.

اما صنعت نفت ایران فرض محالی را به واقعیت تبدیل کرد که خوشبین‌ترین افراد نیز گمان نمی کردند محقق شود. نفت ایران توانست در یکسالگی اجرای سند حقوقی برجام به جایگاه خود در بازار نفت جهان بازگردد و عملا هر تحریمی بر این صنعت بی اثر شد.

برجام یا همان برنامه جامع اقدام مشترک در روزهای تدوین خود بیشترین چانه‌زنی سیاسی را از سرگذرانده بود اما این چانه‌زنی، تنه درختی شد تا ایران، میوه های رشد اقتصاد را از شاخه های آن بچیند.

در سال 95 رشد اقتصادی به بالای هفت درصد رسید که به اعتراف مسئولان ایران، بیشترین بار آن بر دوش فروش نفت و افزایش صادرات طلای سیاه بود. در واقع برجام فرصتی را در اختیار اقتصاد ایران قرار داد که به باور اغلب کارشناسان داخلی و خارجی بیشترین استفاده از آن را صنعت نفت کشورمان برد؛ تا آنجا که حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران با قدردانی از مدیران، مهندسان و کارگران فعال در بخش صنعت نفت کشور، بازگشت سریع این صنعت به شرایط قبل تحریم را باعث اعجاب جهانیان دانست و گفت که صنعت نفت، صنعت پیشتاز در بهره‌گیری از فرصت های پسا برجام بوده است.

البته وی تاکید کرده که بار اصلی اجرایی شدن برجام بر دوش وزارت خارجه، ‏سازمان انرژی اتمی، دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، راهنمایی‌ها و منویات مقام معظم رهبری، پشتوانه بزرگ ‏ملت ایران و همچنین شورای نگهبان بود اما وزارت نفت دستگاهی بود که در مقطع و مرحله بعدی این بار را ‏به دوش گرفت.‏

به گفته روحانی شگفتی جهانیان از تحرک عظیم صنعت نفت طی چند ماه، کاری کرد که در دنیا کسی فکر نمی‌کرد ‏ در مدت و دوره کوتاه، کارکنان و مدیران شریف صنعت نفت شرایط را به قبل از تحریم‌ها برگردانند.‏

اهمیت اجرایی شدن برجام برای صنعت نفت آنجا بیشتر احساس می شود که تحریم ها تا حدود بسیاری برنامه های رشد اقتصاد کشورمان را با مشکلاتی مواجه کرد و باعث شد تا کشورهای خارجی در ایجاد برقراری تجارت با ایران متزلزل وارد و یا در کل از صحنه تجارت با ایران خارج شوند.

این در حالی است که صنعت نفت برای پیشرفت خود نیازمند سرمایه و تکنولوژی روز دنیاست و از همین رو تحریم هایی که فروش نفت را نشانه رفته بود می توانست در دراز مدت عملا کل اقتصاد را فلج کند.

همچنین بیشترین درآمد ارزی ایران از محل فروش نفت بدست می آید و محدود کردن انتقال پول و صادرات نفت خام توانایی آن را داشت تا بیماری اقتصاد ایران را وخیم تر کند.

عمق مشکلات آنجا احساس می شود که در سال پایانی تحریم ها، یعنی سال 2014، صادرات نفت خام ایران به حدود یک میلیون بشکه در روز رسیده بود و در صورت ادامه همان وضع اکنون باید به تماشای صادرات 400 هزار بشکه ای نفت ایران می نشستیم.

به گفته علی کاردر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، در ماه‌های آخر قبل از آغاز دور جدید مذاکرات هسته‌ ای، با تهدیدی جدی دست و پنجه نرم می‌کردیم. صادرات نفت خام به چیزی کمتر از یک‌ میلیون بشکه در روز رسیده بود و مشتریان ایران نیز در حال همراهی با برنامه کاهش 20 درصدی واردات نفت از ایران بودند.

اما صادرات 2.4 میلیون بشکه ای امروز ایران نشان می دهد که صنعت نفت با قدرت از گردنه تحریم ها گذشته و از حق خود در بازارهای جهانی دفاع کرده است.

بیشترین نمود دفاع از این حق را می توان در مذاکرات اوپک برای کاهش تولید نفت دید که علی رغم کاهش سهمیه سایر کشورها، ایران به پشتوانه فضای پسابرجام توانست، فرصت افزایش صادرات نفت خود را نیز داشته باشد.

در واقع از مهمترین دستاوردهای پسا برجام می توان به فضای ایجاد شده اشاره کرد که منجر به آن شده تا تولید و صادرات نفت و گاز افزایش پیدا کند.

بازیابی بازارهای سنتی نفت ایران

یکی از نکات ناگوار برای صنعت نفت کشورمان در سال های تحریم از دست رفتن جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی و نفت بود. بسیاری از مشتریان ایران به علت تحریم ها جرات معامله با ایران را نداشتند و بتدریج برخی مشتریان دایمی و سنتی ایران که تا پیش از این ساختارهای خود را بر پایه ویژگی های نفتی ایران بنا کرده بودند به سمت دیگر تولیدکنندگان سوق پیدا کردند. این مسئله چالش بزرگتری بود که به تدریج حل شد.

ایران در اجرای برنامه های پس از تحریم موفق عمل کرد و به سطح مورد نظرش رسید. اتخاذ برخی سیاست ها باعث شد که نگرانی از جلب مشتری به زودی جای خود را به خوش بینی به آینده بدهد. در طی دوره یک ساله پس از اجرای برجام، روند افزایش صادرات هم شتاب فزاینده ای پیدا کرد. بررسی میزان صادرات نفت کشورمان گویای این نکته است که کشورهای آسیایی و اروپایی برای خرید نفت از ایران رقابت می کنند.

میزان نفتی که کشورهای اروپایی در روزهای ماه گذشته میلادی از ایران خریداری کرده اند در پنج سال اخیر بی سابقه بوده است. بر این اساس در ماه ژانویه 2017 روزانه بیشتر از 600 هزار بشکه نفت ایران به اروپا صادر می شد.

اکنون مهمترین خریداران نفت ایران در قاره سبز، شرکت‌های توتال فرانسه، ساراس ایتالیا، هلنیک پترولیوم یونان، لوک اویل روسیه، سپسای اسپانیا، انی ایتالیا و تاپراش ترکیه هستند که قراردادهای بلندمدتی را با ایران امضا کرده اند. به تازگی هلند نیز از بارگیری نخستین محموله نفتی خود از ایران خبر داد.

کشورهای آسیایی نیز از جمله مشتریان همیشگی ایران بوده اند. صادرات نفت ایران به چهار کشور چین، هند، کره جنوبی و ژاپن نسبت به سال گذشته بیشتر از دو برابر افزایش داشت. برپایه آمار پس از تحریم ها صادرات نفت ایران به کره جنوبی هفت برابر و هند بیش از سه برابر شده است.

ترافیک شرکت های نفتی در خیابان طالقانی

اما تنها ایران منتظر برداشته شدن تحریم ها به واسطه اجرای برجام نبود. از زمان تصویب برجام، آمد و شد به خیابان طالقانی و وزارت نفت ایران آغاز شد.

حتی با وجود نگرانی‌هایی که بعد از انتخابات آمریکا در خصوص آینده برجام وجود داشت اما این نگرانی ها نتوانست حضور شرکت های خارجی و اروپایی را در ایران کمرنگ کند و حتی کار تا آنجا پیش رفت که شرکت های آمریکایی مانند شلمبرژه نیز در ماه های گذشته به ایران آمدند و با امضای قراردادهایی به سراغ میادین نفتی ایران رفتند.

علت این امر را تنها باید در یک نکته جستجو کرد: مزیت صنایع نفت و گاز ایران.

این مزیت آن قدر قدرت دارد که بتواند از شرق و غرب عالم شرکت‌های بین‌المللی را پس از اجرای برجام به ایران بکشاند.

به گفته یک کارشناس نفتی،‌ با وجود موانعی که بر سر حضور شرکت‌های بزرگ نفتی در ایران وجود دارد، اما موقعیت خاص کشورمان این اجازه را نمی‌دهد که بزرگان نفتی جهان،‌ فرصت صنعت نفت ایران را نادیده بگیرند.

مرتضی بهروزی‌فر،‌ کارشناس نفتی، با بیان این مطلب تاکید کرده که مهمترین دستاورد اجرای برجام این بود که ایران توانست کمتر از یک سال تولید نفت خود را به پیش از تحریم‌ها برساند و همزمان بازارهای از دست رفته خود را نیز احیا کند.

بهروزی‌فر گفت:‌ با وجود این،‌ در یک سال اخیر، ‌امضای یادداشت‌ تفاهم با شرکت‌های نفتی بین‌المللی نشان می‌دهد که فضا برای حضور شرکت‌های خارجی در صنعت نفت ایران در حال گسترش است.

وی افزود: ‌اکنون که برجام اجرایی شده و دیوار تحریم‌ها شکسته است،‌ با توجه به ذخایر نفت و گاز ایران،‌ شرکت‌های بزرگ نفتی نمی‌توانند بازار صنعت نفت کشورمان را نادیده بگیرند.

در همین راستا نیز چند تفاهم نامه با شرکت های بزرگ به امضا رسیده است . تفاهم‌نامه‌های اصولی که مقدمه امضای قرارداد قطعی خواهد بود.

ایران دست بالای مذاکرات نفتی را گرفت

از سوی دیگر برجام بهانه‌ای شد تا ایران ساده‌تر و روان‌تر با شرکت‌های خارجی وارد مذاکره شود. هیات‌های خارجی از گشایش پیش آمده نهایت استفاده را کرده و به ساختمان وزارت نفت رفتند تا سهم خود را از کیک نفت ایران به دست آورند.

با این وجود ایران در این مقطع دست بالا را گرفت و اعلام کرد که همگی این شرکت‌های خارجی صلاحیت حضور در صنعت نفت ایران را ندارند. این صنعت تشنه سرمایه‌گذاری و تکنولوژی بود و شرکایی را برای کار می‌طلبید که بتوانند این نیازها را مرتفع کنند.

بنابراین وزارت نفت ایران اقدام به بررسی صلاحیت خارجی‌هایی کرد که می‌خواهند در سرزمین پارس فعالیت کنند.از همین رو شرکت ملی نفت لیست 29 شرکت دارای صلاحیت را اعلام کرد.

این لیست در حالی منتشر شده که در زمان تحریم‌های ایران بجز چینی‌ها،‌هیچ یک از شرکت‌های بین‌المللی و مطرح جهان در ایران حاضر نمی‌شدند.

بر اساس این لیست،‌ بیشترین تعداد شرکت‌های دارای صلاحیت به ژاپنی‌ها تعلق دارد. اینپکس، ‌ایتاچو، ‌ژاپکس، ‌میتسوبیشی و گروه میتسویی شرکت‌هایی از کشور آفتاب تابان هستند که مجوز حضور در صنعت نفت ایران را به دست آورده‌اند.

بعد از ژاپن،‌ چینی‌ها با بیشترین تعداد شرکت در مناقصات نفت ایران حضور خواهند داشت. سرزمین اژدهای زرد با چهار شرکت در ایران حاضر می‌شود که شامل ساینوپک،‌ سی ان پی سی، CNPW و CNOOC خواهد بود.

چینی‌ها در زمان تحریم به دلیل بی‌رقیب بودن در ایران در مواقعی کارنامه قابل قبولی از خود ارائه نکردند و از همین رو برای جلب اعتماد مجدد ایرانی‌ها تلاش خواهند کرد که عملکرد مناسب‌تری داشته باشند.

با وجود برخی کارشکنی‌ها و بدقولی چینی‌ها اما ایران بعد از برجام اعلام کرد که قدردان حضور آنها در زمان تحریم بوده و از همین رو همکاری با آنها ادامه‌دار خواهد بود.

روسیه نیز با دو نماینده به ایران باز می‌گردد. لوک اویل و گازپروم به نمایندگی از این کشور راهی ایران می‌شوند تا فرصت از دست رفته سال‌های تحریم را به نوعی جبران کنند. روسیه پیش از اعمال تحریم‌ها علیه ایران در صنایع نفت و گاز این کشور فعالیت می‌کرد و اکنون سودای حضور در صنایع بالادستی را دارد.

کره جنوبی نیز همانند روسیه دو نماینده در مناقصات نفتی ایران خواهد داشت. شرکت گاز کره و شرکت دوو اینترنشنال در ایران حاضر می‌شوند تا توسعه بخشی از صنعت نفت ایران را بر عهده گیرند.

بقیه کشورها هر کدام با یک شرکت به دنبال شرکت در ضیافت میادین نفت و گاز ایران هستند.

CEPSA اسپانیا، DNO نروژ، انی ایتالیا، ‌او ام وی اتریش،‌ او ان جی سی هند، پرتامینا اندونزی، PTTEPتایلند، پتروناس مالزی،‌ پی جی نیگ لهستان،‌ وینتر سهل آلمان و مرسک دانمارک از دیگر شرکت‌هایی هستند که اجازه خواهند داشت در مناقصات نفتی ایران شرکت کنند.

شرکت‌های پرنکو و پلاس پترول نیز به عنوان دو شرکت دیگر حاضر خواهند بود.علاوه بر این شرکت‌ها، شل،‌ توتال و شلمبرژه نیز در ایران مجوز حضور دارند.

با وجود آنکه تاکنون تفاهمنامه‌های متعددی با شرکت های بین‌المللی برای توسعه میدان‌های نفت و گاز کشور به امضا رسیده اما پیش بینی می شود که نخستین مناقصات بین‌المللی صنعت نفت در ماه های آتی برای توسعه میدان نفتی آزادگان و فاز 11 پارس جنوبی برگزار شود.

دسترسی به تکنولوژی با ایجاد فضای باز بین‌المللی

از سوی دیگر، رفع کامل موانع تردد نفتکش ها به اقصی نقاط جهان، آزاد شدن وجوه بایکوت شده ایران در کشورهای مختلف دنیا، رفع موانع خرید تجهیزات و تکنولوژی حساس جهت اکتشاف، توسعه و خرید صنعت نفت، اقبال سرمایه گذاری کشورهای خارجی در صنعت نفت و گاز و ارائه طرح های توسعه میادین مشترک نفتی را می توان از جمله دستاوردهای صنعت نفت در پسا برجام برشمرد.

به گفته یک تحلیلگر نفتی، به واسطه ایجاد فضای باز بین‌المللی در پسابرجام ایران موفق شد به ابزار و تکنولوژی نفتی دسترسی آسان‌تری داشته باشد و از دست واسطه‌ها نجات پیدا کند.

نرسی قربان،‌ تحلیلگر مسائل نفتی،‌ ، ‌با اشاره به این مطلب گفت:‌ در مورد ورود سرمایه‌گذاری و حضور شرکت‌های بزرگ در صنعت نفت ایران، به منظور توسعه منابع نفت و گاز و انتقال تکنولوژی،‌ از زمان اجرایی شدن برجام قدم‌های موثری برداشته شده است.

قربان در خصوص دستاورد اجرای برجام در کشور گفت: ‌اگر برجام اجرایی نمی‌شد، ‌صادرات نفت ایران تا پایان سال 2016 به حدود 500 هزار بشکه در روز می‌رسید و با وجود فشارهای بین‌المللی حتی پول فروش همین میزان نفت را نیز نمی‌توانستیم به کشور منتقل کنیم.

برجام باعث شد تا ایران بازتعریفی در مناسبات اقتصادی خود با دنیا داشته باشد. اجرای این سند حقوقی این فرصت را ایجاد کرد که به شرط یک برنامه راهبردی در این حوزه بتوانیم با کشورهایی مثل چین، هند، کره، ژاپن، مالزی، ترکیه و حتی برزیل بطور هدفمند کار کرده و در یک رابطه اقتصادی و تجاری برد- برد منافع کشور دنبال شود.

برجام یک میدان بازی بین المللی است. طبیعی است که هر چقدر ایران دراین بازی در سطح بین المللی بیشتر موفق باشد به همان میزان قدرت مانور ایران در سطح منطقه ای بهبود پیدا می کند و این باعث می شود که در عمل ایران در منطقه حرف برای گفتن داشته باشد و جایگاه بیشتری پیدا کند.

برجام باعث شده است ما بازتعریفی در مناسبات اقتصادی خود با دنیا داشته باشیم که از حالت تکیه صرف روی اروپایی ها و غربی به سمت کشورهای نوظهور اقتصادی که در آسیا هستند، حرکت کنیم. اگر بتوانیم با آنها مشارکت کنیم سریعتر و بی دغدغه تر می توانیم دستاوردهای توسعه ای خود را محقق کنیم، به شرطی که با برنامه حرکت کنیم. برجام این فرصت را ایجاد کرده است که به شرطی که بتوانیم یک برنامه راهبردی در این حوزه داشته باشیم و بتوانیم با کشورهایی مثل چین، هند، کره، ژاپن، مالزی، ترکیه و حتی برزیل بطور هدفمند کار کنیم و بیش از اینکه تحت تاثیر آنها قرار گیریم در یک رابطه اقتصادی و تجاری برد- برد قرار بگیریم.

برجام یک میدان بازی بین المللی است. طبیعی است که هر چقدر که ایران دراین بازی در سطح بینالمللی بیشتر موفق باشد به همان میزان قدرت مانور ایران در سطح منطقه ای بهبود پیدا می کند و این باعث می شود که در عمل ایران در منطقه حرف برای گفتن داشته باشد.

اما اگر برجام ضعیف شده، مناسبات ایران با قدرتهای بزرگ دچار ضعف شود و ماشین برجام خوب کار نکند به همان میزان در منطقه دچار مخاطره خواهد شد. به همین خاطر لازم است تا برجام در حوزه بین المللی فعال باشد تا ایران بتواند در حوزه منطقه ای از آن استفاده لازم را ببرد.

در پایان باید گفت که در واقع حضور توتال،‌ شل،‌ شلمبرژه، تات نفت، ‌روس نفت،‌ شرکت ملی نفت چین، ‌اینپکس ژاپن و چندین شرکت دیگر نفتی از گوشه و کنار جهان نشان می دهد ایران سد تحریم ها را شکسته و برهم زدن برجام و بازگشت تحریم ها بیشتر به شوخی سیاسی رئیس جمهور جدید آمریکا شبیه است.

شرکت‌های نفتی بی تفاوت از این اظهارنظرهای سیاسی راه خود را می روند تا منفعت اقتصادی بیشتری کسب کنند و خط و نشان‌هایی از این دست در شرایط فعلی نمی تواند مانع حضور آنها شود.