پیشروی در سه میدان تعامل، دستاورد دیپلماسی ایران در 2016

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا، توازن قوا در خاور میانه در حال تغییر است و از قرار معلوم، اوضاع بر ضد ایران پیش نمی‌رود، بلکه حتی برعکس. عزم ایران جهت ایفای نقش دولتی بزرگ و تاثیرگذار در منطقه در حال تحقق است. سال 2016 را می‌توان سالی کاملا موفقیت‌آمیز برای دستگاه دیپلماسی و اقتصاد ایران به حساب آورد.

تحریم‌های ایالات متحده برای خود آمریکایی‌ها هم مزاحمت برانگیز است

ایران از چگونگی اجرای تعهدات ایالات متحده در خصوص توافق هسته‌ای راضی نیست. در آستانه سال 2017 میلادی واشنگتن قانون تحریم‌ها بر ضد ایران (موسوم به آیسا) را برای برای ده سال دیگر تمدید کرد. این قانون بدون امضای رئیس‌جمهوری آمریکا قوت قانونی به خود گرفت.

در ماه نوامبر (آبان) سال گذشته میلادی تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده بر ضد ایران که 37 سال پیش وضع شده بودند، توسط اوباما برای یک سال دیگر تمدید شد. اوباما در آن زمان تنها توضیح داد که تصمیم گرفته است حکم اجرایی رئیس‌جمهوری آمریکا به تاریخ 14 نوامبر 1979 میلادی (23 آبان 1358) همچنان به قوت خود باقی بماند.

لازم به ذکر است جیمی کارتر رئیس‌جمهوری وقت ایالات متحده در واکنش به حادثه گروگانگیری اتباع آمریکایی در سفارت آن کشور در تهران در آغاز شکل‌گیری جمهوری اسلامی چنین تصمیمی گرفته بود. همان طور که پیداست، سران ایالات متحده با تمدید وضعیت اضطراری حداقل برای یک سال دیگر به جبهه‌گیری در برابر تهران ادامه می‌دهند.

میراث ایرانی به جا مانده برای دونالد ترامپ

هرگونه تقویت اقتصادی ایران لاجرم منجر به افزایش قدرت نظامی این کشور می‌شود، که از دید نخبگان ایرانی امنیت ملی و ابزار توسعه‌طلبی برون‌مرزی در گرو آن است.

اگرچه ترامپ قول داده است از روند کلانتر جهانی ساختن از ایالات متحده و مداخله در امور سایر کشورها و به هرج و مرج کشاندن آنها جلوگیری کند، اما به ایران هم نظر مطلوبی ندارد. ترامپ از دورنمای خروج یک‌جانبه ایالات متحده از توافق هسته‌ای با ایران سخن به میان می‌آورد. خود توافق را رسوایی و آمریکایی‌هایی را که آن را امضا کرده‌اند آدم‌های احمقی خوانده است. اما به احتمال قریب به یقین قطع همکاری در خصوص برنامه هسته‌ای ایران بعید به نظر می‌رسد، حتی کابینه ترامپ در شکل کنونی‌اش با این امر موافقت نخواهد کرد.

احتمالا چانه‌زنی تازه‌ای در راه است که مسائل مربوط به برنامه هسته‌ای ایران در آن از اهمیت ثانویه برخوردار خواهند شد (ناگفته نماند هیچ ادعایی از سوی آژانس بین‌الملی انرژی اتمی متوجه ایران نیست) و اولویت با رفع محدودیت‌های سیاسی اعمال شده بر ورود شرکت‌های آمریکایی به بازارهای ایران، من جمله بازار نفت و گاز خواهد بود. شرکت‌های آمریکایی به خاطر عدم استفاده از فرصت امکان ایجاد روابط اقتصادی با ایران متحمل ضرر می‌شوند.

موضوع خیلی ساده است؛ ترامپ از این مساله خشمگین است که غول‌های نفتی اروپایی - توتال و رویال داچ شل - خرید نفت ایران را در انحصار خود دارند و میلیاردها دلار سود از این معامله ها نصیب‌شان می‌شود. علاوه بر این، با وجود قول ترامپ مبنی بر فسخ توافق هسته‌ای با تهران، شرکت رویال داچ شل از شرکت توتال پیروی کرده و با شرکت ملی نفت ایران در زمینه توسعه میدان‌های نفتی و گازی توافق‌نامه امضا کرده است. ارزش هرکدام از این قراردادها بالغ بر 5-4 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. بی‌شک این اتفاق پیروزی بزرگی برای اقتصاد ایران و یک جهش واقعی به سوی همکاری اقتصادی با اروپا در مقیاس وسیع محسوب می‌شود.

بی‌توجهی اروپا به مانع‌تراشی‌های ایالات متحده

اتحادیه اروپا تیم ترامپ را از بازگشت به سیاست مقابله با ایران از طریق اعمال تحریم‌ها برحذر می‌دارد. به عقیده بروکسل این عمل می‌تواند موجب برهم خوردن توافقات صورت گرفته با ایران در خصوص برنامه هسته‌ای شود. بعید است که اتحادیه اروپا از کمپین جدید فشار بین‌المللی بر جمهوری اسلامی حمایت کند، سال 2016 نشان داد که در شرایط فعلی اعمال تحریم‌های تازه بر ضد ایران محکوم به ناکامی است. ایران بر خلاف ایالات متحده تمام شرایط توافق را رعایت می‌کند.

مذاکرات در خصوص پرونده هسته‌ای ایران در سال 2014 پس از آن که کشورهای غربی تهران را به توسعه مخفیانه برنامه هسته‌ای نظامی متهم کردند آغاز شد. از سال 2006 گروه 5+1 (پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان) به عنوان میانجیگران بین‌المللی در حال مذاکره با ایران بوده است. تنها پس از گذشت نه سال در جولای 2014 (تیرماه 93) در شهر وین صورت نهایی برنامه جامع اقدام مشترک در خصوص برنامه هسته‌ای ایران مورد توافق طرف‌ها قرار گرفت و پس از شش ماه سازمان ملل متحد، ایالات متحده و اتحادیه اروپا محدودیت‌های مالی و اقتصادی متوجه ایران را از میان برداشتند. با وجود آن که احکام مربوط به تحریم‌های آمریکا هنوز کاملا ملغی نشده‌اند و فقط به حالت تعلیق در آمده‌اند، اروپا مایل به بازگشت به نقطه صفر مذاکرات چند ساله خود با تهران نیست.

رایزنی اروپا با تیم ترامپ درباره برجام

اروپا نه تنها اعتراض می‌کند، بلکه حتی سعی در اعمال تاثیر بر روند حوادث دارد. در هفته اخیر چند هیات اروپایی به ایالات متحده سفر کرده‌اند و با نمایندگان تیم انتقالی ترامپ و ژنرال مایکل فلین که از سوی رئیس‌جمهوری آتی سمت مشاور امنیت ملی به وی پیشنهاد شده است، دیدار داشتند. طی این دیدارها مقامات اروپایی نگرانی خود در خصوص حفظ توافق با ایران را ابراز داشته‌اند. علاوه بر این، هیات‌های اعزامی با نمایندگان جمهوری‌خواه کنگره که سخنان‌شان در مورد تهران از لحنی خصمانه برخوردار است، دیدار کردند.

اتحادیه اروپا هشدار می‌دهد که اگر ترامپ درصدد لغو توافق هسته‌ای با ایران باشد، اشتباه بزرگی با تبعات طولانی مدت مرتکب خواهد شد. تهران برای دومین بار وارد مذاکره با 5+1 نخواهد شد و کاملا این احتمال می‌رود که بدون توجه به الزامات تعیین شده از سوی آژانس بین‌المللی اتمی، پژوهش‌های هسته‌ای خود را از سر بگیرد و نهایتا در خصوص آن اولویت‌های اقتصادی که شرکت‌های اروپایی شتاب‌زده سعی در استفاده از آنها را داشتند، اروپا را نادیده بگیرد. به عنوان مثال قرارداد شرکت ایرباس در خصوص تحویل 100 فروند هواپیمای مسافربری که در تاریخ 22 دسامبر (1 دی) به امضا رسید به تنهایی بالغ بر 20-18 میلیارد دلار بر حسب برچسب قیمت‌ها ارزیابی می‌شود. همچنین نباید فراموش کرد که با وجود نیاز شدید ایران به هواپیماهای غیرنظامی جدید، ایران زمانی وارد بازار شد که شرکت ایرباس با کاهش میزان خرید مواجه شد و شدیدا به سفارش‌های خرید با موعد تحویل در درازمدت نیازمند است.

اتفاقی نیست که تاثیر تحریم‌های اروپایی با گامی تندتر نسبت به تاثیر تحریم‌های اعمال شده از سوی ایالات متحده رو به افول می‌رود. در اروپا این مساله را خوب می‌فهمند که از نقطه نظر سهولت برقراری تجارت، احتمالا ایران بزرگ‌ترین و جدیدترین بازار در اقتصاد امروز جهان شمرده می‌شود. اکثر بخش‌های اقتصادی ایران نیاز به مدرنیزاسیون دارد و ذخایر نفت و گاز این کشور نه تنها عامل اصلی رشد اقتصادی آن است، بلکه به طور کلی جای مطمئنی برای انجام سرمایه‌گذاری خارجی در ایران محسوب می‌شود. احتمالا به همین خاطر است که وزارت نفت ایران در امر ایجاد روابط با شرکای اروپایی مشکلی از بابت انتخاب ترامپ به مقام ریاست‌جمهوری ایالات متحده نمی‌بیند. این طور به نظر می‌رسد که شرکت‌های اروپایی مایل به کار در حوزه نفت و گاز ایران هم فعلا از تهدیدهای ترامپ ترسی ندارند. دست کم شرکت‌های اروپایی قصد ندارند بی‌هیچ مقاومتی از ایران عقب‌نشینی کنند.

روسیه و ایران در حال ساخت روابط خود برای چند دهه آینده هستند

استفاده کوتاه مدت روسیه از پایگاه هوایی نوژه همدان در اگوست سال 2016 میلادی (شهریور) به منظور بمباران مواضع گروه‌های تروریستی در خاک سوریه به این معناست که روابط روسیه و ایران وارد مرحله اساسا تازه‌ای شده است. در تاریخ جمهوری اسلامی سابقه نداشته است که زیرساخت‌های نظامی در اختیار دولتی خارجی قرار بگیرد. حضور هواپیماهای روسی در همدان اولین و تنها مورد است. تهران هیچ توافق‌نامه‌ای مبنی بر استفاده از این پایگاه با مسکو امضا نکرده است و در صورت دریافت تقاضا از طرف روسیه حاضر است دوباره این مساله را بررسی کند.

بسیاری از کارشناسان امر ضمن پیش‌بینی عواقب رفع تحریم‌ها برای سیاست خارجی ایران، پیشاپیش متذکر می‌شدند که ایران به طرز اجتناب‌ناپذیری روابط خود را با غرب بهبود خواهد بخشید و از جست‌و‌جوی راهکارهایی جهت توسعه مناسبات خود با روسیه دست خواهد کشید. در بدبینانه‌ترین این سناریوها به این نکته اشاره می‌شد که دولتمردان ایرانی به صراحت موضعی ضد روسی در عرصه سیاست خارجی در پیش خواهند گرفت. پس از گذشت یک سال می‌توان قاطعانه گفت که حتی یکی از این پیش‌گویی‌ها محقق نشده است.

مسکو و تهران حامی گفت‌و‌گوهای سیاسی منظم در خصوص طیف وسیعی از مسائل، از جمله در مورد سوریه هستند. دستور کار روابط دوجانبه دوکشور در حوزه بین‌الملل مواردی نظیر منع گسترش، خلع سلاح، مبارزه با تروریسم، اوضاع آسیای میانه، خاورمیانه، افغانستان، ماوراء قفقاز، حوزه دریای خزر و عراق را در بر می‌گیرد. اما تا به امروز این عقیده که در روابط دو کشور نه اقتصاد که ژئوپلیتیک نقش اصلی را ایفا می‌کند دست بالا را دارد. به واقع ناهمخوانی بارز در سطح مناسبات سیاسی و تجاری اقتصادی وجود دارد. با وجود این، همان‌طور که از وقایع سال 2016 بر می‌آید، مناسبات روسیه و ایران محدود به عرصه ژئوپلیتیک نیست و همکاری‌های سودمند برای طرفین در حوزه‌های تجاری اقتصادی، علمی، فرهنگی و دیگر حوزه‌ها در حال گسترش است.

گردش کالا میان ایران و روسیه در سال 2016 نسبت به سال‌‌های قبل که حدود 1.3 میلیارد دلار بود با افزایش 67 درصدی همراه شد. پتانسیل موجود به مراتب بیشتر از این مقدار است و هر دو طرف آماده حل و فصل مشکلات موجود هستند. در دسامبر (شهریور) سال 2016 روسیه و ایران سند نقشه راه همکاری در حوزه تجارت و صنعت تا سال 2020 میلادی را امضا کردند.

اجرای بیش از هفتاد پروژه مشخص در حوزه صنعت، ماشین‌سازی و انتقال فناوری پیشرفته مورد توافق طرف‌ها قرار گرفته است. تجار روسی علاقه زیادی به حضور در بازار ایران دارند. در دور گذشته کمیسیون میان دولتی در خصوص همکاری تجاری اقتصادی، نمایندگان سیصد شرکت روسی فعال در حوزهای انرژی، کشاورزی، بانکداری، حمل‌و‌نقل، آموزش، صنایع چوب و صنایع هوایی حضور داشتند.

هیچ‌گونه تبعیضی علیه شرکت‌های روسی از طرف ایران که گفته می‌شد به شرکت‌های اروپایی اجازه داده است همکاری در حوزه نفت و گاز را به انحصار خود در آورند، دیده نشده است. همکاری روسیه و ایران در حوزه انرژی، در بازار نفت رو به گسترش است. دو طرف یادداشت تفاهم در زمینه همکاری مشترک در حوزه‌های نفت و انرژی به امضا رسانده‌اند. این سند حاوی 23 بند است که در میان آنها می‌توان به مواردی نظیر کشف، استخراج و مطالعه و بررسی میدان‌های نفتی و عملیات‌های سوآپ اشاره کرد.

همچنین یادداشت تفاهمی میان شرکت گازپروم و شرکت ملی گاز ایران به امضا رسید که همکاری در حوزه اکتشاف، استخراج و تولید گاز طبیعی مایع و احداث خطوط لوله انتقال گاز از جمله به هند و همچنین انجام عملیات‌های سوآپ در آن گنجانده شده است. در حال حاضر چهارچوبی برای این توافق در نظر گرفته شده است و هر پروژه به طور مجزا از سوی دو شرکت به صورت مشترک مورد بررسی قرار می‌گیرد. از جمله شرکت گازپروم در حال انجام رایزنی در خصوص مشارکت‌اش در توسعه میدان گازی فرزاد واقع در خلیج فارس است که ظرفیت تولید سالانه‌اش بالغ بر 10.3 میلیارد متر مکعب گاز تخمین زده می‌شود. تفاهم‌نامه‌های مشابهی هم با گاز پروم نفتی منعقد شده که مشارکت در مطالعه میدان‌های نفتی چشمه خوش و چنگوله را مد نظر دارد.

در پایان نباید از نظر دور داشت که در تاریخ 10 سپتامبر 2016 میلادی (20شهریور) کلنگ احداث نیروگاه اتمی بوشهر-2 به زمین زده شد. در متن قرارداد احداث دو واحد جدید نیروگاهی گنجانده شده است. روسیه و ایران موفق به انعقاد قراردادی مبنی بر احداث دو راکتور اتمی هزار مگاواتی شدند. لازم به ذکر است اجرای پروژه بوشهر-2 ده سال به طول خواهد انجامید و طبق گمانه‌زنی‌های طرف ایرانی هزینه ساخت آن بالغ بر ده میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. کار بر روی راه‌اندازی فیزیکی دومین واحد نیروگاه بوشهر در اکتبر سال 2024 میلادی (مهر ماه) و مورد مشابه در مورد واحد سوم در آوریل (فرروردین) 2026 میلادی آغاز خواهد شد. نخستین مرحله بتن‌ریزی در ساخت واحد دوم بوشهر در سه ماهه سوم سال 2019 میلادی انجام خواهد شد که در واقع شروع واقعی عملیات احداث این واحد خواهد یود. همان‌طور که پیداست دورنمای همکاری‌های روسیه و ایران در چند دهه آینده در حال ترسیم شدن است.

ترجمه: مازیار کمالی