برجام چه بر سر مناسبات تهران- مسکو آورد؟

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا به نقل از پایگاه خبری نشنال اینترست، ناظران روسی مدت‌ها تصور می‌کردند که به رغم سیاست‌های مداخله‌جویانه حکومت‌های تزاری و شوروی در امور داخلی ایران و اختلافات موجود در زمینه مسائل مختلف (نظیر تقسیم دریای خزر، میزان تولید نفت و همکاری روسیه با رقبای ایران در منطقه)، دشمنی ایران و آمریکا یک عامل موثر در تشویق تهران به روابط نزدیک‌تر با مسکو محسوب می‌شود؛ اما در حوزه‌های همکاری ایران و روسیه نظیر تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر و فروش تسلیحات به ایران، تاخیرهای به وجود آمده، اختلاف در بندهای قرارداد و لغو توافقات (نظیر عدم تحویل سامانه دفاع موشکی اس 300 به ایران در سال 2010 با وجود دریافت پول آن) موجب نارضایتی طرف ایرانی شده است.

بسیاری از ناظران روسی آن موقع اظهار نگرانی کردند که اگر روابط ایران و آمریکا بهبود یابد، این موضوع منجر به گردش کلی ایران به سمت غرب و دوری‌اش از روسیه خواهد شد. با پیشرفت مذاکرات مربوط به توافق هسته‌ای (که اولویت اصلی دولت اوباما بود) برخی روس‌ها معتقد بودند که لحظه‌ای که آنها از آن ترس داشتند فرا رسیده است و نزدیکی ایران و آمریکا به زودی منجر به کاهش نفوذ روسیه در ایران خواهد شد.

برخی از روسیه می‌خواستند تا مذاکرات را از مسیر خود خارج کند، اما دیگران خاطر نشان می‌کردند که تا زمانی که تهران و واشنگتن خواهان دستیابی به توافق هسته‌ای هستند، هر تلاشی از جانب مسکو برای توقف این روند، منجر به انعقاد توافقی بدون جضور روسیه خواهد شد و این موجب تضعیف و غیر مهم تلقی شدن مسکو خواهد شد.

اما تاکنون روشن شده که اجرایی شدن برجام منجر به بهبود کلی روابط بین ایران و آمریکا نشده است و احتمال بهبود این روابط در آینده نزدیک نیز نمی‌رود. بدین ترتیب، تضعیف روابط ایران و روسیه که بسیاری در مسکو نگران آن بودند، اتفاق نیفتاده است. در واقع، روابط ایران و روسیه اخیرا تقویت نیز شده است.

منافع همگرا

یک عامل تعیین کننده در تقویت همکاری‌های ایران و روسیه ترس مشترک رهبران دو کشور از این است که آمریکا و غرب به دنبال سرنگون کردن حکومت‌هایشان از طریق حمایت از انقلاب‌های رنگی است.

مسکو و تهران همچنین دارای یک هدف مشترک یعنی حمایت از حکومت اسد در سوریه در برابر مخالفان و تروریست‌ها هستند. قبل از سپتامبر 2015 (شهریور 1394) نیروهایی از ایران (به همراه نیروهای حزب‌الله لبنان و چند گروه شبه‌نظامی شیعه عراقی و افغان) بار اصلی دفاع از اسد را بر عهده داشتند، در حالی که نقش روسیه بیشتر حمایتی و تامین تسلیحات مورد نیاز اسد بود. اما با تضعیف مواضع اسد در تابستان همان سال، پوتین تصمیم گرفت با ارسال واحدهای نیروی هوایی خود به سوریه، نقش فعال‌تری در جبهه این کشور ایفا کند.

دیگر اشکال همکاری نظامی ایران و روسیه نیز افزایش یافته است. در آوریل 2016 (فرودرین 95)، خبرگزاری تاس تایید کرد که روسیه تحویل سامانه اس 300 به ایران را آغاز کرده است. مسکو در سال 2007 با تحویل این سامانه به ایران موافقت کرده بود، اما دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهوری سابق روسیه این قرارداد را در سال 2010 لغو کرد تا شاید سنای آمریکا را به تصویب موافقتنامه استارت جدید (معاهده مربوط به کاهش تسلیحات هسته‌ای میان روسیه و و آمریکا) تشویق کند، موضوعی که پس از آن، به محل بحث ایران و روسیه تبدیل شد.

در آوریل 2015 (فروردین 94) پوتین اعلام کرد که پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای ایران به روسیه اجازه داده تا ممنوعیت فروش اس 300 به تهران را لغو کند. به علاوه، خبرگزاری تاس در آوریل 2016 (فروردین 95) اعلام کرد که روسیه احتمالا تجهیزات سیستم‌های مکان‌یابی رادیویی و جنگ الکترونیک را به ایران خواهد فروخت. همکاری‌های امنیتی سه جانبه بین ایران، روسیه و آذربایجان نیز تقویت شد.

به علاوه، همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه اخیرا تقویت شده است. علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران اعلام کرد که کشورش در هر صنعتی که می‌خواهد در آن سرمایه‌گذاری کند به روسیه اولویت خواهد داد. یک مقام ارشد گمرک روسیه اعلام کرد که تهران قول داده جای آنکارا را در تامین مواد غذایی مورد نیاز روسیه بگیرد.

به علاوه، تهران و مسکو یادداشت تفاهمی را در زمینه توسعه ریلی امضا کردند و سرمایه‌گذاری روسیه در زیرساخت‌های حمل و نقل ایران (از جمله بنادر) را مورد بحث قرار داده‌اند. مسکو و تهران همچنین توافق کرده‌اند در جست‌و‌جوی منابع معدنی بستر دریا همکاری کنند. دو کشور همچنین در حال کار در زمینه توسعه همکاری‌های آموزشی هستند.

در جبهه دیپلماتیک، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ابراز امیدواری کرده است که همکاری‌های ایران و روسیه منجر به پیشرفت در حل مناقشه ناگورنو- قره‌باغ و تقسیم دریای خزر شود. مسکو همچنین در تلاش است تا ایران به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآیند، اما در نشست اخیر این سازمان نتوانست موافقت چین را در این زمینه جلب کند.

منافع واگرا

با وجود این همراهی، بعد از توافق هسته‌ای، روابط بین تهران و مسکو به طور کامل هماهنگ نبوده است. نمونه‌های اخیر نشان می‌دهد که مسکو به طور کامل و آنگونه که رهبران ایران تمایل دارند، متعهد به همکاری با ایران در زمینه‌های امنیتی نیست. علی اکبر ولایتی (مشاور رهبر عالی ایران) در اوایل فوریه 2016 (بهمن 1394) پس از سفر به مسکو اعلام کرد که برای ایجاد اتحادی بین ایران، روسیه، سوریه و حزب‌الله «پیش شرط‌هایی» وجود دارد. بلافاصله پس از این سخنان، یک مقام وزات امور خارجه روسیه اظهارات ولایتی را «قابل تامل» توصیف کرد و اعلام کرد که «هیچ طرحی برای ایجاد چنین اتحادی وجود ندارد.»

به علاوه در حوزه اقتصادی نیز محدودیت‌هایی در زمینه همکاری‌های بین ایران و روسیه وجود دارد. علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران گفته که ایران به سرمایه‌گذاری روس‌ها اولویت خواهد داد، اما در این حال اذعان کرده است که تجار ایرانی به صورت سنتی با اروپا کار می‌کنند.

همچنین در حالی که روسیه و عربستان تمایل خود را برای همکاری در کاهش تولید نفت و تقویت قیمت‌ها اعلام کرده بودند، تهران از پیوستن به این اتحاد خودداری و اصرار کرد که تولید خود را به سطح قبل از تحریم‌ها افزایش دهد. همچنین ایران به دنبال بهره‌برداری از روابط سرد مسکو و آنکارا برای افزایش صادرات کالاهای خود به بازار روسیه است. ایران در این حال، به دنبال توسعه روابط اقتصادی با ترکیه است.

درباره سوریه، مسکو ظاهرا بیشتر از ایران علاقه‌مند به حل و فصل موضوع بین حکومت اسد و حداقل بخشی از مخالفان از طریق مذاکره است. به علاوه، هرچند روسیه حامی کردهای سوریه و خواست آنها در مورد یک «راه حل فدرال» بوده که به آنها اجازه می‌دهد در درون قلمرو سوریه از یک خودمختاری برخوردار باشند، ایران در این زمینه با ترک‌ها هم‌نظر است و مخالف این خواست کردهاست. ترکیه و ایران طبیعتا هر دو از جدایی‌طلبی کردها در داخل مرزهای خودشان نیز نگران هستند.

هرچند حمایت روسیه از پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای ممکن است به معنای نزدیک‌تر شدن روابط ایران و روسیه باشد، سازمان همکاری شانگهای یک اتحاد نظامی نیست و اعضایش متعهد به کمک دفاعی به یکدیگر نیستند. در واقع، اگر گزارش‌ها در این باره که روسیه از مدت‌ها حامی عضویت ایران در شانگهای و چین مخالف عضویت بوده است درست باشد، آنگاه اگر ایران در آینده بتواند عضو شانگهای شود، این بیشتر به معنای گرم شدن روابط ایران و چین خواهد بود تا ارتقای روابط ایران و روسیه.

همچنین، هرچند تحویل سامانه موشکی اس 300 به تهران نشان‌دهنده بهبود روابط ایران و روسیه است، اما باید خاطر نشان کرد که این سیستم پیشرفته‌تر از سامانه دفاع موشکی اس 400 که روسیه برای حفاظت از نیروهای خود در سوریه مستقر کرده است، نیست.

در نهایت، در واکنش به اعلام خروج بخش اصلی نیروهای روسی از سوریه در مارس 2016 (اسفند 94) رئیس اسرائیل بلافاصله این اطمینان را از پوتین دریافت کرد که این خروج منجر به قرار گرفتن نیروهای ایران و حزب الله در موضعی قوی‌تر برای تهدید منافع اسرائیل نخواهد شد.

انتشار چنین گزارش‌هایی احتمالا تهران را به این اندیشه فرو برده است که آیا حضور مسکو در سوریه محدود کننده اقدامات ایران و حزب الله بر علیه اسرائیل بوده است یا نه؟ دقیقا همان‌طور که متحدان عرب آمریکا از روابط نزدیک واشنگتن با اسرائیل سرخورده هستند، ایران نیز از روابط نزدیک مسکو با اسرائیل سرخورده است.

نتیجه‌گیری

توافق هسته‌ای، نه منجر به بهبود روابط ایران و آمریکا شده و نه تضعیف همکاری‌های ایران و روسیه. روابط ایران و روسیه از زمان اجرایی شدن توافق افزایش نیز یافته است. با این حال، هرچند تهران و مسکو نشان داده‌اند که می‌توانند در زمینه نگرانی‌های مشترک با یکدیگر به شکلی موثر همکاری کنند، هیچکدام از طرفین کمترین پشیمانی‌ای درباره دنبال کردن سیاست‌هایی که طرف دیگر آنها را نمی‌پذیرد، به خود راه نمی‌دهد.

تاکنون دو طرف به این درک رسیده‌اند که در حوزه‌هایی که هماهنگی منافع وجود ندارد، با یکدیگر مخالف باشند، اما اجازه ندهند این اختلافات بر همکاری‌هایشان در سایر زمینه‌هایی که هماهنگی منافع وجود دارد، تاثیر منفی بگذارد. این وضع ظاهرا تداوم خواهد داشت مگر اینکه منافع آنها در موضوعاتی پراهمیت برای طرفین در تضاد شدید با یکدیگر قرار گیرد. این موضوعات محل تضاد ممکن است شامل تمایل بیشتر روسیه به مصالحه با اعراب سنی در جبهه سوریه نسبت به ایران، افزایش حمایت روسیه از کردها در سوریه و نقاط دیگر یا بهبود قابل توجه روابط بین آمریکا و غرب از یک طرف و ایران یا روسیه از سوی دیگر باشد. اکنون هیچکدام از این تضاد منافع محتمل به نظر نمی‌رسد؛ بنابراین الگوی فعلی همکاری در برخی موارد و پرهیز از همکاری در موارد دیگر احتمالا در روابط ایران و روسیه تداوم خواهد یافت.