چالشهای تحریم در آموزش عالی؛ آزمونی برای خوداتکایی علمی ایران
به گزارش خبرگزاری آنا، در شرایطی که جهان بهسمت همکاریهای علمی فرامرزی حرکت میکند، تحریمهای علمی عملاً به منزله محرومسازی یک ملت از حق توسعه و پیشرفت است. مکانیسم ماشه، نهتنها دسترسی دانشگاههای ایران به منابع علمی معتبر را محدود میکند، بلکه تبادل استاد و دانشجو، شرکت در پروژههای مشترک، و جذب دانشجویان خارجی را نیز با چالش جدی مواجه میسازد. این محدودیتها در بلندمدت میتواند آسیب هایی را به همراه داشته باشد.
با این حال، تجربه تاریخی ایران نشان داده که در مواجهه با فشارهای خارجی، ظرفیتهای داخلی میتوانند شکوفا شوند. دوران دفاع مقدس و دهه نود شمسی نمونههایی از مقاومت علمی و رشد فناوری در شرایط تحریم بودهاند. امروز نیز، با وجود فعال شدن مکانیسم ماشه، فرصتهایی برای تقویت خوداتکایی علمی، توسعه سامانههای بومی و رشد شرکتهای نوآور وجود دارد. آنچه اهمیت دارد، آمادگی نظام آموزش عالی برای مدیریت این شرایط، حفظ انگیزه جامعه علمی، و تبدیل محدودیتها به فرصتهای نوآورانه است.
در ادامه، برای بررسی دقیقتر ماجرا و تأثیر ابعاد مختلف مکانیسم ماشه بر فعالیتهای علمی و آموزش عالی، مصاحبهای با پرویز کرمی، معاون سابق معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری و مدیرعامل مرکز نوآوری همیار دانشبنیان انجام دادیم تا با بهرهگیری از تجربیات و دیدگاههای تخصصی ایشان، ابعاد پنهان و پیامدهای احتمالی این سازوکار بر نظام آموزش عالی کشور را بررسی کنیم.
پرویز کرمی، معاون سابق معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، در گفتوگویی با خبرگزاری آنا، ضمن محکوم کردن تحریمهای علمی، تأکید کرد که جلوگیری از دسترسی انسانها و کشورها به ملزومات و هر آن چیزی که مانع رشد و پیشرفت کشور دیگر شود، اقدامی ظالمانه و محکوم است. وی با اشاره به احتمال بازگشت تحریمهای گذشته، خاطرنشان کرد که برخلاف دورههای پیشین، اینبار اجماع جهانی در اجرای تحریمها به شدت سابق نخواهد بود، چرا که بسیاری از کشورها با چنین بازگشتی مخالف هستند.
کرمی هشدار داد که فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریمهای بینالمللی، تنها محدود به حوزههای اقتصادی و سیاسی نیست، بلکه آموزش عالی، پژوهش و فناوری را نیز بهشدت تحت تأثیر قرار خواهد داد. وی در ادامه به چالشهایی اشاره کرد که مستقیماً بر نظام آموزش عالی ایران اثرگذار خواهند بود.
نخست، بازگشت تحریمها موجب محدود شدن دسترسی دانشگاهها به منابع علمی و آموزشی بینالمللی خواهد شد. این محدودیت شامل کاهش دسترسی به کتابها، پایگاههای داده و نشریات علمی معتبر مانند Scopus و Web of Science میشود. همچنین استفاده از نرمافزارهای تخصصی آموزشی و پژوهشی با مشکل مواجه خواهد شد و در نتیجه، کیفیت آموزش و پژوهش به دلیل کمبود منابع بهروز کاهش مییابد.
دوم، تبادل علمی و بینالمللی با دشواری بیشتری همراه خواهد بود. فرصتهای مطالعاتی، تبادل استاد و دانشجو و شرکت در دورههای مشترک بینالمللی محدودتر میشود. این روند نهتنها جذابیت ایران را برای دانشجویان خارجی کاهش میدهد، بلکه مهاجرت استادان و دانشجویان ایرانی را نیز افزایش خواهد داد.
وظایف دانشگاهها و وزارت علوم در مدیریت شرایط
در چنین شرایطی، مسئولیت سنگینی بر دوش دانشگاهها و وزارت علوم قرار میگیرد. کرمی پیشنهاد کرد که ایجاد کنسرسیومهای ملی برای دسترسی جمعی به منابع علمی میتواند به کاهش هزینهها کمک کند. همچنین سرمایهگذاری در تولید نرمافزارها، تجهیزات و محتوای بومی با همکاری شرکتهای دانشبنیان باید در اولویت قرار گیرد. گسترش همکاریهای منطقهای با کشورهایی که کمتر تحت تأثیر تحریمها هستند، میتواند راهی برای حفظ تعاملات علمی باشد. ایجاد شبکههای همکاری علمی داخلی نیز برای جلوگیری از انزوای پژوهشگران ضروری است. در کنار این اقدامات، حمایت روانی و انگیزشی از جامعه علمی، بهویژه دانشجویان و پژوهشگران جوان، اهمیت ویژهای دارد.
چشمانداز آینده: تهدید یا فرصت؟
با وجود تهدیدهای ناشی از تحریم، کرمی چشمانداز آینده را الزاماً منفی نمیداند. او معتقد است که چنین شرایطی میتواند دانشگاهها را به سمت خوداتکایی علمی سوق دهد و پژوهشگران را به تمرکز بیشتر بر مسائل ملی و نیازهای داخلی ترغیب کند. این وضعیت همچنین میتواند به رشد استارتاپها و شرکتهای دانشبنیان در حوزههایی مانند فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، نانو و زیستفناوری منجر شود؛ حوزههایی که نیاز کمتری به سرمایهگذاری سختافزاری کلان دارند.
ظرفیتهای امیدآفرین
در بخش پایانی گفتوگو، کرمی با نگاهی امیدوارانه به ظرفیتهای داخلی کشور اشاره کرد و گفت: ایران از سرمایه انسانی جوان و خلاق برخوردار است. تجربه سالهای گذشته نشان داده که در شرایط فشار، ظرفیتهای نوآورانه دانشجویان و استادان ایرانی شکوفا میشود. استارتاپهای دانشگاهی میتوانند جایگزین بخشی از محدودیتهای خارجی شوند. منابع Open Access و پلتفرمهای بومی امکان گسترش دارند. فرهنگ همکاری و شبکهسازی علمی در کشور تقویت شده و میتواند به عنوان پشتوانهای برای عبور از شرایط دشوار عمل کند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: ما میدانیم مکانیسم ماشه، بدون شک چالشهای جدی برای آموزش عالی ایران ایجاد خواهد کرد؛ اما یادمان باشد ما هم در جنگ تحمیلی و هم در دهه ۹۰ این شرایط را داشتیم و شکوفاییهای علمی و فناوری ایران در چشم جهانیان است. با این حال، ظرفیتهای داخلی، امید و انگیزه جوانان خلاق و شرکتهای دانشبنیان میتوانند بخشی از این شکاف را پر کنند. آینده آموزش عالی ایران در چنین شرایطی به میزان توانایی ما در تبدیل محدودیت به فرصت بستگی دارد.
انتهای پیام/
