امام جواد (ع)؛ ستاره‌ای که از ۹ سالگی در آسمان امامت درخشید

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، او را «جواد» لقب دادند که نشان دهنده اوج جود و سخاوتمند در عمرکوتاه اما بابرکتش بود. صفتی که از پدران بزرگوارش به ارث برده بود. «تقی» دیگر لقبی است که به واسطه زهد و تقوای مثال زدنی به آن نامبردار شد. از نهمین ستاره سپهر امامت حضرت امام جواد سخن می‌گوییم که امروز (دهم  ماه رجب) زادروز فرخنده اوست.

«ابوجعفر محمد بن علی بن موسی الرضا (ع)»  در دهمین روز ار ماه رجب سال ۱۹۵ ه. قمری در مدینه به دنیا آمد لقب‌های «قانع»، «مرتضی»، «تقی»، «عالم»، «منتخب»، «منتجب» و «جواد» به ایشان تعلق دارد که نشان از عظمت و بزرگی شخصیت امام نهم است.

البته درباره روز و ماه ولادت ایشان بین منابع اختلاف است. برخی از منابع تولد او را در پانزدهم رمضان و برخی دیگر ۱۹ رمضان دانسته‌اند. با این حال شیخ طوسی در کتاب «مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد»، ولادت آن حضرت را دهم ماه رجب الرمجب عنوان کرده است.

حضرت ابوجعفر محمد بن علی جوادالائمه (ع)، فرزند امام رضا (ع) و بانویی پرهیزکار به‌نام «سبیکه نوبیه» بود. بانویی که امام رضا (ع) او را «خَیزُران» نامیده بود.

عمری کوتاه اما پربرکت

حضرت امام جواد (ع) عمری کوتاه، اما پرفراز ونشیب داشتند. آن حضرت هنگام شهادت جانگداز پدر بزرگوارشان امام رضا (ع) در ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری، تنها هشت سال داشتند و در این سن کم با لطف و عنایت الهی ردای امات شیعیان را به تن کردند.

به خاطر حدودیت‌های امنیتی خلیفه عباسی، عمر کوتاه حضرت جواد الائمه و البته رویکرد ایشان که بر اساس «تقیه» تعریف شده بود اطلاعات منابع تاریخی درباره آن حضرت محدود است. حضرت امام حمد تقی (ع) در مدینه زندگی میکرد و آن گونه که ابن بیهق در گزار خود آورده؛ در دوران ولایتعهدی حضرت امام رضا (ع) برا یدیدار پدرش یک بار به مرو سفر کرد.

دوران ۱۷ ساله امامت حضرت جوادالائمه (ع) با حکومت مأمون (۲۱۸- ۲۰۳) و معتصم (۲۲۰- ۲۱۸) مقارن بود. یکی از همسران امام جواد (ع)‌ام‌الفضل دختر مأمون عباسی بود که از وی فرزندی نداشتند. زوجه دیگر آن حضرت (ع) هم «سمانه مغربیه» و مشهور به «ام‌ولد» بود. امام جواد (ع) دارای ۴ فرزند پسر و ۴ دختر به اسامی حضرت ابوالحسن امام علی النقی الهادی (ع)، ابواحمد موسی مبرقع، ابواحمد حسین، ابوموسی عمران، فاطمه، خدیجه،‌ام کلثوم و حکیمه بودند.

امام جواد (ع) در حدود هشت‌سالگی، به امامت رسید. به علت پایین بودن سن وی، میان شیعیان درباره امام پس از حضرت رضا (ع) اختلاف شد: برخی به‌دنبال «عبدالله بن موسی»، برادر امام رضا (ع) رفتند؛ اما طولی نکشید که او را شایسته امامت ندانستند و از او رو گرداندند. برخی به احمد بن موسی برادر دیگر حضرت رضا (ع) گرویدند و شماری نیز به فرقه «واقفیه» پیوستند. با این حال، بیشتر اصحاب علی بن موسی الرضا (ع) به امامت فرزندش جواد معتقد شدند.

شبهه‌افکنی وپاسخ های محکم حضرت جواد الائمه(ع)

گزارش‌های مختلفی از پرسش‌های شیعیان و پاسخ‌های امام جواد (ع) در منابع روایی آمده است که پاسخ‌های ایشان سبب ترفیع جایگاهش و نیز پذیرش امامتش نزد شیعیان شد. در روایاتی آمده است گروهی از شیعیان، که از بغداد و شهر‌های دیگر به حج آمده بودند، برای دیدار جوادالاَئمه به مدینه رفتند. آنان در مدینه با «عبدالله بن موسی» عموی امام جواد، دیدار کردند و از او سؤالاتی پرسیدند. او پاسخ‌های نادرستی داد. آنان متحیر ماندند و در همان مجلس بودند که امام جواد (ع) وارد شد و آنان دوباره پرسش‌هایشان را مطرح کردند و با پاسخ‌های امام جواد (ع) قانع شدند.

به گفته نوبختی علت پیدایش این اختلاف، آن بود که آنان بلوغ را از شرایط امامت می‌دانستند. البته این مسئله در زمان حیات امام رضا (ع) نیز مطرح بود. حضرت رضا در واکنش به کسانی که خردسالی جوادالائمه را مطرح می‌کردند، به نبوت حضرت عیسی در کودکی استناد می‌کرد و می‌فرمود: «سن عیسی، هنگامی که نبوت به وی عطا شد، کمتر از سن فرزند من بوده است.»

همچنین در پاسخ به کسانی که شبهه کودکی امام جواد (ع) را مطرح می‌کردند، به آیاتی از قرآن درباره نبوت حضرت یحیی در کودکی و سخن گفتن حضرت عیسی در گهواره استناد می‌شد. خود امام جواد نیز در پاسخ به کسانی که مسئله سن او را مطرح می‌کردند، به جانشینی حضرت سلیمان به جای حضرت داوود، در کودکی اشاره می‌کرد و می‌گفت هنگامی که سلیمان کودکی بیش نبود و گوسفندان را به چرا می‌برد، داوود او را جانشین خود کرد؛ اما علمای بنی‌اسرائیل آن را انکار کردند.

به گفته مرحوم آیت الله عزیزالله عطاردی، حدود ۲۵۰ حدیث از امام جواد (ع) در موضوعات فقهی، تفسیری و عقیدتی نقل شده است. کم‌بودن روایات منقول از وی در مقایسه با برخی دیگر از امامان معصوم را به جهت تحت کنترل بودن و همچنین سن کم وی در زمان شهادت دانسته‌اند.

امام محمدِ تقی (ع) در دوران امامت خود، چندین بار با برخی از فقیهان دربار عباسی مناظره کرد. گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که برخی از این مناظره‌ها به درخواست درباریان مأمون و معتصم و با هدف آزمایش پیشوای نهم شیعیان انجام می‌گرفته و نتیجه آن باعث شگفتی و تحسین حاضران می‌شده است. منابعمعتبر، ۹ مناظره و گفت‌و‌گو از جوادالائمه گزارش کرده‌اند که چهار مورد آنها با «یحیی بن اَکثم» و یک مورد با «احمد بن ابی‌داوود»، قاضی‌القضات‎های بغداد، بوده است. همچنین گفت‌و‌گو‌هایی از وی با عبدالله بن موسی، ابوهاشم جعفری، عبدالعظیم حسنی و معتصم نیز گزارش شده است. موضوع این گفت‌و‌گو‌ها مباحث فقهیِ مربوط به حج، طلاق، حد سرقت و مباحثی دیگر همچون ویژگی یاران امام دوازدهم، فضایلی که برای ابوبکر و عُمر نقل شده و اسماء و صفات خدا بوده است.

سید بن طاووس در کتاب «مُهَجُ الدّعَوات» حرزی از وی برای در امان ماندنِ مأمون عباسی نقل کرده است که به حرز امام جواد (ع) مشهور است. همچنین حِرز «یَا نُورُ یَا بُرْهَانُ یَا مُبِینُ یَا مُنِیرُ یَا رَبِّ اکْفِنِی الشُّرُورَ وَ آفَاتِ الدُّهُورِ وَ أَسْأَلُکَ النَّجَاةَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ» به وی منسوب است. گفته شده در میان حرز‌ها و دعا‌های مأثور از اهل‌بیت (ع) برای دفع بلا‌های زمینی و آسمانی، حرز امام جواد (ع)، مشهورترین و معتبرترین حرز به شمار می‌رود.

حیله مأمون برای نظارت بر فعالیت‌های امام معصوم

بخش عمده زندگی امام جواد (ع) با دوران خلافت مامون عباسی همزمان شد. مأمون که از جایگاه معنوی و سیاسی امام محمد تقی (ع) اطلاع داشت و ایشان را همچون پدر بزرگوارش خطری برای حکومت خود می‌پنداشت، آن حضرت را به بغداد احضار کرد تا بر فعالیت‌های وی نظارت مستقیم داشته باشد.

در همین راستا، خلیفه عباسی خواستار عقد دخترش با امام جواد (ع) شد. درباریان مأمون که تصمیم وی برای ازدواج دخترش با امام جواد (ع) برآشفتند و او را از آینده این کار برحذر داشتند. مامون که از کمالات و فضایل معنوی و علمی امام جواد (ع) آگاه بود، برای نشان دادن شایستگی آن حضرت، مجلس بحث و مناظره علمی برپا کرد. در این مناظره امام نهم شیعیان (ع) را به مناظره علمی با «یحیی بن اکثم» دانشمند دربار عباسی و فقیه بزرگ اهل سنت در آن عصر فراخواند؛ امام (ع) در این مجلس، به تمامی پرسش‌ها پاسخ گفتند و مقام و موقعیت علمی، هوش و ذکاوت آن حضرت (ع) بر همگان آشکار و اثبات شد. پس از آن مأمون دختر خود را به همسری امام جواد (ع) درآورد.

حضرت امام محمدتقی (ع) که تمایلی به زندگی اشرافی و معاشرت با خلیفه عباسی نداشت مدتی بعد به سفر حج رفتند، از آن‌جا به مدینه بازگشتند و تا پایان خلافت مأمون در سال ۲۲۰ هجری قمری در آن شهر ماندگار شدند.

با این حال‌ام‌الفضل که تربیت شده دربار خلیفه عباسی بود، تحمل زندگی زاهدانه خاندان عصمت و طهارت (ع) را نداشت و از آغاز ورود به مدینه منوره، بنای ناسازگاری در پیش گرفت و برای بازگشت به بغداد اصرار می‌کرد. پس از مرگ مأمون در ۱۷ رجب سال ۲۱۸ هجری قمری، برادر ناتنی‎اش معتصم به‌عنوان جانشین وی و هشتمین خلیفه عباسی، خلافت را در دست گرفت. معتصم عباسی با این که در ظاهر برای امام جواد (ع) احترام قائل بود ولی در باطن نسبت به مقام و منزلت ایشان و شایستگی وی برای رهبری مسلمین رشک می‌برد و درصدد تحقیر و شهادت ایشان برآمد؛ لذا در اولین سال حکومت خود و برای کنترل و مراقبت بیشتر حضرت جوادالائمه (ع)، ایشان را به بغداد فراخوان و آن حضرت (ع) به ناچار به همراه همسر خود‌ام‎‌الفضل مدینه را ترک کردند.

از تربیت شاگردان متبحر تا شهادت درعنفوان جوانی

امام نهم شیعیان هنگامی که عازم بغداد شد، فرزند گرامی خود امام علی‌النقی (ع) را در مدینه جانشین خود کردند. معتصم محدودیت‎های بیشتری برای امام جواد (ع) و شیعیان ایشان قائل ‎شد. با این حال امام جواد (ع)، مسئولیت رهبری و امامت خود را به درستی انجام دادند و علاوه‌بر اینکه در مناظره‌ها و مجالس مختلف مفاهیم دینی را تبلیغ می‌کردند، شاگردان بسیاری تربیت کردند. شاگردانی همچون خیران خادم، ابراهیم بن محمد همدانی، ابراهیم بن مهزیار اهوازی، احمد بن محمد بن عیسی، صالح بن محمد بن سهل، محمد بن فرج و بسیاری دیگر که وکالت امام هم در شهر‌های مختلف بر عهده داشتند. امام در مناطقی، چون اهواز، همدان، ری، سیستان، بغداد، واسط، سبط، بصره، و کوفه نیز وکلایی داشتند.

سرانجام در آخر ذی‌القعده سال ۲۲۰ هجری قمری و به‌وسیله زهری که همسرش‌ام‌الفضل به تحریک برادرش جعفر بن مأمون و به دستور عمویش معتصم عباسی به آن حضرت (ع) خورانید، مسموم شدند و به شهادت رسیدند. امام جواد (ع) ۲۵ سال عمر کردند. ایشان از سال ۲۰۳ که پدربزرگوارشان به شهادت رسیدند به مدت ۱۷ سال امامت کردند و درجوار قبر جدّشان امام موسی کاظم (ع) در بغداد به خاک سپرده شدند.