سناریونگاری آینده انرژی در ایران

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، سـناریونگاری ابـزاری بـاارزش بـرای رویارویـی بـا آینده‌ای متفاوت به شمار می‌رود. به طور کلی سـناریو‌ها را می‌تـوان بـرای هـر بـازه زمانـی تولیـد کـرد، اما اگـر برای بلندمـدت اسـتفاده شـوند مؤثرتـر خواهنـد بـود. اسـتفاده از برنامه‌ریـزی سـناریویی بـرای برنامه‌ریزی‌هـای بلندمـدت بـه منظـور تطبیـق مؤثرتـر و سـریعتر بـا تغییرات اسـت.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «سناریونگاری آینده انرژی ایران با ترکیب رویکرد درون‌قالبی و تحلیل ریخت‌شناسی» به این موضوع می‌پردازند که تاکنـون پژوهش‌هـای مختلفـی بـه بررسـی سـناریو‌های آینـده انـرژی ایـران پرداخته‌انـد؛ امـا در تحقیقـات داخلـی، کمتـر بـه سـناریو‌های انـرژی جهانـی مسـتخرج از گزارش‌هـای مؤسسـه‌های معتبـر بین‌المللـی انـرژی توجـه شـده اسـت کـه دلیـل آن در نظـر نگرفتن عـدم قطعیت‌های خـاص کشـور ایـران در ایـن گزارش‌هـا اسـت.

* اهمیت سـناریو‌های بین‌المللی و سـناریو‌های ملـی

به زعم این پژوهش گزارش‌هـای مؤسسـه‌های بین‌المللـی انـرژی بـا توجـه بـه بودجـه تحقیقاتی بالا، سـابقه طولانی و پژوهشـگران فراوانی که در فرایند توسـعه سـناریو‌ها مشـارکت دارند، مورد اسـتناد پژوهشـگران بسـیاری در سـطح جهانـی قـرار گرفته اسـت و لازم اسـت تـا ربطـی منطقـی بیـن سـناریو‌های بین‌المللی و سـناریو‌های ملـی ایجاد شـود.

ایـن پژوهش به دنبـال ارائـه چارچوبی نوین بـرای تقاطع سـناریو‌های آینـده انرژی جهانـی و عدم قطعیت‌هـای داخلی مرتبـط با شـرایط ایران اسـت تا امـکان بهره‌گیـری همزمان از سـناریونگاری‌های انجـام شـده مؤسسـه‌های بـزرگ بین‌المللـی و نیـز عـدم قطعیت‌هـای داخلـی را فراهـم کنـد.

بـه نظـر می‌رسـد نتایـج بـه دسـت آمـده از ایـن چارچـوب پیشـنهادی قرابـت و سـازگاری بیشـتری بـا شـرایط ایـران دارد و در عین حال رونده‌ای بین‌المللـی انـرژی را نیـز پشـتیبانی میکنـد.

* درخت گیلاس چرماک

در این پژوهش آمده است که بـه طـور کلـی سـناریو‌ها بـه ماننـد درخـت گیلاسـی‌اند کـه میـوه و محصـول نهایـی آن در شـاخه‌های کوچکتـر رشـد می‌کنـد، نـه در تنـه یـا شـاخه‌های بـزرگ آن؛ بنابراین سـناریو‌های کلان جهانی بـه عنوان تنه درخت، سـناریو‌های مربوط به کشـور کـه در آنهـا عوامـل و عـدم قطعیت‌هـای کلیـدی کشـور لحـاظ شـده اسـت، نیز بـه عنوان شـاخه‌های بـزرگ درخـت و سـناریو‌های متمرکز بر موضوعـی راهبردی یـا بـازاری مشـخص، میوه‌هـای ایـن درخت‌انـد کـه تصمیم‌گیرنـدگان و مدیـران بـا چنـد مرحلـه سـناریونگاری می‌تواننـد بـه آنها دسـت یابند.

به زعم این پژوهش پژوهشـگران با ایـن کار زاویه دیـد خـود را گسـترده می‌کننـد و بـا دریافت تصویـری بزرگ و سـپس تمرکـز روی موضـوع مـورد نظـر خـود بـه نتیجـه درسـت خواهند رسـید.

مطالعات این پژوهش نشان می‌دهد که بـر مبنـای نظـرات خبـرگان بــه کمــک منطــق تحلیــل ریخت‌شناســی و نرم‌افــزار سـناریو ویـزارد، سـه سـناریو «اینـک آخرالزمـان»، «عصـر جدیـد» و «میان‌سـتاره‌ای» بـه عنـوان سـناریوهای سـازگار آینده انرژی ایران، شناسایی شــد. همچنیـن متناسـب بـا هـر سـناریو توصیه‌هـای سیاسـتی در ادامـه اشـاره خواهـد شد .

* سناریو اینک آخرالزمان 

به زعم این پژوهش بـا توجـه بـه محیـط پیچیـده و پرتنـش امنیتـی آینـده پیـش رو در جهـان، منطقـه و ایـران در سـناریوی اینـک آخرالزمـان، ضـرورت تدویـن سیاسـت‌های اقتضایـی در حـوزه امنیـت انـرژی در برخـورد بـا بحران‌هـای انـرژی ضـروری بـه نظـر می‌رسـد کـه در ادامـه اشـاره خواهد شـد.

• توجـه بـه مسـائل زیسـت‌محیطی: بـا توجـه به انتشـار بسـیار بـالای دی‌اکسـیدکربن در ایـن سـناریو توجـه بـه مسـائل زیسـت‌محیطی و اقلیمی در دسـتور کار مسـئولان و نهادهای مرتبـط قـرار گیرد.
• دیپلماسـی خارجـی کارامـد در بخـش انـرژی: با توجه به گسـترش تحریم‌هـای سیاسـی در ایـن سـناریو توجـه ویـژه بـه دیپلماسـی خارجی کارامـد در حوزه انـرژی از توصیه‌های سیاسـتی در ایـن سـناریو بـه شـمار می‌آید.
• تنوع‌بخشـی: کاهـش وابسـتگی سیسـتم انـرژی ایـران بـه انرژیهـای فسـیلی در این سـناریو، مسـتلزم تنوع‌بخشـی به سـبد انـرژی از طریـق توسـعه سـایر منابـع انـرژی از جملـه انرژی‌هـای تجدیدپذیـر اسـت.

* سناریو میان‌ستاره‌ای

در این پژوهش آمده است که از ابعـاد ایـن سـناریو حرکـت از دولـت برنامه‌ریـز و تنظیم‌گـر بـه سـمت دولـت متصـدی و مجـری در بخـش انـرژی و حضـور کمرنگ بخـش خصوصی در فضـای انرژی کشـور اسـت.

• برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری دولت در بخش انرژی: حکمرانی حکومت و دولت در بخش انرژی کشور در این سناریو مستلزم اقدام‌ها و سیاست‌هایی مانند تأسیس نهاد مستقل تنظیم‌گر در بخش انرژی، احصا شورای عالی انرژی از طریق بازنگری در ساختار و دبیرخانه در کوتاه مدت و زمینه‌سازی برای تشکیل وزارت انرژی در بلندمدت است. 
• تقویـت بخـش خصوصـی در فضـای انـرژی کشـور: تقویـت بخـش خصوصـی انـرژی کشـور در ایـن سـناریو مسـتلزم کسـب سیاسـت‌هایی ماننـد حمایت از تأسـیس شـرکت‌های غیردولتـی بـرای سـرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اکتشـاف،  بهره‌بـرداری و توسـعه میادین نفت و گاز کشـور است. 

* سناریو عصر جدید

در ادامه این پژوهش آمده است که غلبـه مکانیـزم بازار بـر حکمرانی دولـت در فضای انرژی کشـور از مختصـات کلیـدی ایـن سـناریو خواهد بـود. بر این اسـاس توصیه‌هـای سیاسـتی مرتبـط بـا ایـن سـناریو ارائـه خواهد شـد.

• فقـدان واگـذاری سـازوکار مدیریـت امنیـت انـرژی بـه بـازار: بــر ایــن اســاس در ایــن ســناریو پیشــنهاد می‌شــود کــه ســازوکار بهبــود امنیــت انــرژی بــه بــازار واگــذار نشــود و حکومـت مداخله‌هـای راهبـردی و سیاسـتی بـرای ارتقـای امنیـت انـرژی کشـور انجـام دهـد.
• سیاسـت‌گذاری راهبـردی در حـوزه امنیـت انـرژی از سـوی دولـت: : بـه منظور تقویـت نقش دولـت و حکومـت در فضای سیاسـت‌گذاری امنیـت انـرژی کشـور در این سـناریو، تدوین اسـناد کلان راهبـردی در حـوزه امنیـت انـرژی از سـوی حکومـت است.

* میزان استفاده پژوهشگران داخلی از گزارش‌های سناریو‌های انرژی جهانی

در این پژوهش به این نکته اشاره شده است که بــا وجــود آنکــه پژوهش‌هــای مختلفــی بــه بررســی سـناریو‌های آینـده انـرژی ایـران پرداخته‌انـد امـا بـه نظـر می‌رسد در تحقیقات داخلی کمتـر به گزارش‌هـ‌ای ســناریو‌های انــرژی جهانــی توجــه شــده اســت.

به زعم این پژوهش سـناریو‌های منتشـر شـده مؤسسـه‌های بین‌المللـی انـرژی بــا توجــه بــه بودجــه تحقیقاتــی بــالا، ســابقه طولانــی، مدل‌هــای کمــی و کیفــی مــورد اســتفاده و مــورد اســتناد پژوهشــگران گســترده در ســطح جهانـی قـرار گرفتـه اسـت.

در این پژوهش مطرح شده است که پژوهشگران داخلی بـا توجـه بـه متغیرهـای سیاسی خـاص کشـور ایران، کمتر به گزارش‌های بین‌المللــی انــرژی توجــه کرده‌انــد.

این پژوهش مطرح می‌کند که بر مبنـای نتایـج ایـن پژوهش، پژوهشـگران پابرجایـی اولویت‌هـای علـم و فنـاوری انـرژی کشـور ماننـد انـرژی خورشـیدی، انـرژی بـادی و انـرژی هیـدروژن را در سـناریو‌های برآمـده از ایـن تحقیـق بررسـی کننـد.

همچنیـن بـا توجه بـه جایگاه ایـران به عنـوان دومین کشـور دارنـده منابـع نفتی دنیـا، رفتار انـرژی ایـران در آینده ماننـد رویکرد بیشـترین اسـتخراج یا صیانتـی از منابع انرژی و یـا سیاسـت صـادرات انرژی ایران به کشـور‌های همسـایه  تأثیـر بـه سـزایی در آینـده امنیـت انـرژی منطقـه و جهـان خواهـد داشـت.

بنابرایـن پیرو نتایج یافت شده از این نوشته، پیشـنهاد می‌شـود پژوهشـگران در پژوهش‌هـای آینـده سـناریو‌های نقـش ایـران در امنیـت انـرژی منطقـه و جهـان مـورد مطالعـه قـرار دهند. علاوه بر آن، توجـه بـه تأثیـر کلان روند نوظهور برقی شـدن خودرو‌ها و تغییـرات آینـده بخـش حمل‌ونقل به عنوان نیروی پیشـران در آینـده انـرژی جهـان و ایـران، تدویـن سـناریو‌های آینـده انـرژی ایـران بـا توجـه بـه کلان رونـد الکترونیکـی شـدن خودروهـا و تغییـرات آینـده بخـش حمل‌ونقل در دسـتور کار پژوهشـگران قـرار گیرد.

علیرضا نصر اصفهانی (دکتری گروه آیندهپژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران)، ناصر باقری‌مقدم (استادیار گروه آینده‌پژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران)، امیر ناظمی (استادیار گروه آینده‌پژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران) و عباس ملکی (دانشیار دانشکده مهندسی انرژی دانشگاه شریف، تهران) نویسندگان این پژوهش هستند.