امام محمدباقر(ع) و رسالت نیروسازی علمی و روشنگری در زمانه‌ای سخت

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزار‌ی علم و فناوری آنا، امروز هفتم ذی‌الحجه مصادف است با شهادت پنجمین ستاره تابناک سپهر ولایت حضرت امام محمدباقر (ع) است.

آن حضرت در روز جمعه اول ماه رجب یا به روایتی سوم ماه صفر سال ۵۷ هجری قمری در مدینه منوره چشم به جهان گشود.

مردی از تبار نور و مهر 

پدر ارجمندش حضرت امام سجاد (ع) پسر امام حسین (ع) و مادر گرامیش ام عبدالله، فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) است و بنابراین امام محمدباقر (ع) اولین امامی است که از نسل هر دو فرزندان امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) یعنی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است.

حضرت امام سجاد (ع) پس از تولد فرزند بزرگوارش، او را در آغوش گرفت و نوازش کرد و بر گوش راست او اذان و بر گوش چپش اقامه خواند و این مولود مبارک را «محمد» نام نهاد.

حضرت امام جعفر صادق (ع) در مورد مادر گرامی پیشوای پنجم شیعیان می‌فرماید: «آن بانو (فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) صدیقه‌ای بود که همانند او در میان فرزندان امام حسن علیه السلام دیده نشده است.»

کنیه امام باقر (ع) «ابوجعفر» و معروف‌ترین لقب ایشان «باقر العلوم» به معنای شکافنده علوم است، زیرا آن حضرت (ع)، شکافنده معضلات فکری و حل کننده مسائل و پیچیدگی‌های علوم، و در گستردگی دانش و معارف، سرآمد و شخصیت منحصر به فرد عصر خویش بود.

شاکر، هادی، امین، صابر، ذاکر، جامع و حاضر از دیگر القاب آن حضرت (ع) است که هر یک بر وجه خاصی از کمالات و فضایل آن حضرت (ع) دلالت دارد.

ویژگی‌های اخلاقی وعلمی حضرت محمدباقر (ع)

باقرالعلوم (ع) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی‌هاشم بود. باقر العلوم (ع) به گسترش دادن حلقه درسی و تربیت نخبگان علمی و علم کلام پرداخت.

امام محمد باقر حادثه کربلا و وقایع سخت پس از آن را در خردسالی درک کردند؛ در جلد دوم کتاب «تاریخ یعقوبی» به نقل از ایشان آمده است که: «جدم امام حسین (ع) کشته شدند، در حالی که من چهار ساله بودم و کشته شدن او را به یاد می‌آورم».

آن حضرت (ع) در زمان شهادت پدر بزرگوارشان امام سجاد (ع) در سال ۹۴ هجری قمری، ۳۶ سال سن داشت که امامت شیعیان را عهده دار شد. مدت امامت پنجمین پیشوای شیعیان جهان تا زمان شهادت ایشان، ۱۹ سال و دو ماه بود.

علم و دانش امام محمد باقر (ع) همانند دیگر ائمه اطهار (ع)، از سرچشمه وحی نشأت می‌گرفت و هیچ کس در آن زمان به پایه علمی ایشان نمی‌رسید.آوازه منزلت علمی امام (ع) به حدی بود که همه تاریخ نویسان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، در توصیف کمالات ایشان بدون استثنا به مقام علمی آن حضرت (ع) اشاره کرده اند.

حضرت امام محمد باقر (ع) همانند اجداد پاکش عابدترین فرد روزگار خود محسوب می‌شد و در عبادت، الگوی راستین عابدان بود. اما علیرغم کثرت عبادت هرگز به گوشه نشینی و دوری از فعالیت‌های اجتماعی روی نیاورد، گر چه به قول امام صادق (ع)؛ «آن قدر شب‌ها نماز می‌خواندند که در نتیجه ایستادن در حال نماز، پا‌های ایشان ورم می‌کرد.» و به گفته ابن صباغ؛ «تمام عمر امام علیه السلام در راه طاعت خدا بود.»

آن امام همام (ع) با این همه، خود را در عبادت خدا قاصر می‌دید و می‌فرمود: «چه کسی می‌تواند، چون علی علیه السلام خدا را عبادت کند؟»

شهادت غریبانه و مظلومانه امام پنجم

حضرت امام محمد باقر (ع) سرانجام در سال ۱۱۴ هجری قمری و در سن ۵۷ سالگی با توطئه مرموز و مخفیانه هشام بن عبدالملک دهمین خلیفۀ اموی در شهر مدینه مسموم شد و به شهادت رسید و پیکر پاکش در قبرستان بقیع به سپرده شد.

آن حضرت ساعات آخر عمر، کفن‌های خود را که پارچه سفیدی که با آن احرام به جا آورده بود مشخص کردند.

کلینی به سند صحیح از «زراره» روایت کرده است که گفت؛ روزی از حضرت امام محمدباقر (ع) شنیدم که فرمود: در خواب دیدم که بر سر کوهی ایستاده‌ام و مردم از هر طرف آن کوه به سوی من بالا می‌آمدند، چون مردم بسیاری در اطراف آن کوه جمع شدند به ناگاه کوه بلند شد و مردم از هر طرف آن فرو می‌ریختند، تا آن که جماعتی بر آن کوه باقی ماندند و این اتفاق پنج مرتبه تکرار شد، گویا آن حضرت این خواب را به وفات خود تعبیر فرموده بود، که بعد از گذشت پنج شب از این خواب به رحمت ایزدی پیوستند.

کلینی به سند حسن روایت کرده است که حضرت امام محمدباقر (ع) هشتصد درهم برای تعزیه و ماتم خود وصیت فرمود؛ و به سند موثق از حضرت امام صادق (ع) روایت کرده است که پدرم گفت:‌ ای جعفر از مال من برای ندبه کنندگان وقف کن که 10 سال در منا در موسم حج بر من ندبه و گریه کنند و رسم ماتم را تجدید  و بر مظلومیت من زاری کنند.

کلینی به سند معتبر نیز روایت کرده است که، چون امام محمدباقر (ع) به شهادت رسید، حضرت امام صادق علیه‌السلام فرمود: که هر شب در حجره‌ای که آن حضرت در آن وفات یافته بود، چراغ می‌افروختند.

آنچه مسلم است این است که امام باقر علیه‌السلام با طرح مرموز و مخفیانه هشام بن عبدالملک، مسموم و به شهادت رسیده است. بعضی می‌نویسند: ابراهیم بن ولید بن یزید بن عبدالملک (پسر برادر زاده هشام) آن حضرت را مسموم کرد و بعضی می‌نویسند: زید بن حسن به دستور هشام زهر را به زین اسب مالید و اسب را به حضور امام باقر علیه‌السلام آورد، و اصرار کرد که آن حضرت بر آن سوار شوند. آن حضرت ناگزیر بر آن سوار شد و آن زهر در بدن حضرت اثر کرد، به گونه‌ای که سه روز به سختی در بستر بیماری افتادند و سرانجام به شهادت رسیدند.

مرقد نورانی شریف آن حضرت (ع)، در کنار مرقد جد بزرگوارشان امام حسن مجتبی (ع)، پدر ارجمندشان امام سجاد (ع) و فرزند عزیزشان امام جعفر صادق (ع) قرار دارد و زیارتگاه و ملجأ شیعیان، عاشقان و ارادتمندان است.

نیروسازی علمی؛ رسالت بزرگ امام پنجم

حرکت امام محمد باقر در نهضت و جنبش علمی ایجاد کادرسازی و نیروسازی بود. افرادی مثل محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث از امام داشت یا جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر (ع) مطرح کرده است. این در حالی بود که در دوران امام باقر (ع) جریان حدیث‌گرایی رو به رشد بود که شیخ طوسی ۴۶۲ شاگرد از امام باقر (ع) معرفی می‌کند.

در کنار این فعالیت‌ها حضرت (ع) مبارزه با انحرافاتی نظیر تقابل با اندیشه خوارج، غالیان و ... را داشتند. «مغیره بن سعید» کسی بود که خداوند را دارای جسم می‌دانست که این نوع تفکرات نیاز به مبارزه داشت. مبارزه با افراد بدعت گذار و علمای منحرف را امام باقر (ع) انجام دادند. مثل «ابوحنیفه» که اهل قیاس بود؛ بنابراین امام باقر (ع) با کادرسازیشان به مقابله با انحرافات پرداختند که در آن زمان حضرت (ع) «زراره»، «ابوحمزه ثمالی» و ... را تربیت کردند

روایتگر صادق واقعه کربلا

یکی از امامانی که در پیکره واحد امامت و نور منسجم ولایت توانستند جریان علمی و فکری حکومت دینی و شیعی را به طور ویژه‌ای دنبال و معارف ناب اسلام را در میان مسلمانان بیان کنند، امام محمد باقر (ع) بود. ایشان توانستند پس از هم گسستگی مردم بعد از جریان عاشورا، زمینه گسترش تفکر دینی و معارف اسلامی را در پیکره محدود فرهنگی، بین شیعیان و اهل سنت فراهم کنند.

نام امام باقر (ع) با اینکه در بسیاری از رخداد‌های اسلامی حضور داشت، کمتر شنیده شده است؛ واقعه عاشورا نیز یکی از این رویدادهاست. حضرت سیدالشهدا (ع) در آخرین جملات خود به امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «غیر از من و تو مردی در خیمه‌ها نیست و زنده نمانده است». این جمله امام نشان از حفظ امامت دارد. چرا که امام حسین (ع) به دلیل همین حفظ امامت از ذریه خودشان اذن ورود امام زین العابدین (ع) را به میدان ندادند و می‌شود گفت که حفظ و پنهان کردن امام باقر (ع) نیز به همین سبب بوده است.

البته باید در نظر داشت که امام باقر (ع) در میان کودکان و فرزندان اهل بیت (ع) حضور داشت؛ اما به دلیل حساسیت بالا، ظهور و نقش پررنگی را ایفا نکرد.

ما در اسناد تاریخی روایت‌های بسیاری را از امام باقر (ع) درباره جریان عاشورا داریم. ایشان اولین کسی بودند که از آمدن ذوالجناح به خیمه‌ها خبر دادند و خطبه‌های وارده در کربلا را برای نسل آینده خود بیان کردند.

ایجاد محافل معرفتی و علمی در دوران امام باقر علیه السلام

ایجاد محافل معرفتی و علمی پس از دوره انتقال حکومت بنی امیه به بنی عباس شکل گرفت. پس از جریان عاشورا در دوره امامت امام زین العابدین (ع)، خفقان و اختلافاتی در جامعه شکل گرفت. حکومت بنی امیه پس از واقعه کربلا با خشونت جلوی نشر معارف شیعی را گرفت. اما امام باقر (ع) فرصتی را ایجاد کرد تا حلقه‌های فکری معرفتی بنا شوند.

البته یکی دیگر از مسائلی که باعث شد جامعه به سمت تشکیل محافل معرفتی برود، شهادت اصحاب امام حسین (ع) بود؛ چرا که بیشترین یاران ایشان از محدثین و قاریان بودند که پس از شهادتشان جامعه با خلأ وجود عالمان روبرو شد. به همین سبب امام محمد باقر با تربیت شاگردان مکتب اهل بیت (ع) به تبلیغ معارف اسلامی و روایتگری واقعه عاشورا پرداختند. باید در نظر داشت که نیمی از احادیث موجود امروز از سخنان امام باقر (ع) است.

امام باقر (ع) و  غائله غالیان

یکی از مسائلی که دوران امامت امام باقر (علیه السلام) برای ایشان و شیعیان شان پدید آمده بود، «مشکل غلات» بود که شمار آن‌ها در آن روزگار رو به فزونی گذاشته بود. آن‌ها با سوء استفاده از روایات امام و نسبت دادن احادیث جعلی به آن حضرت می‌کوشیدند از حیثیت امامان و شیعیان برخوردار شده و با کشاندن شیعه ساده لوح به دنبال خود، به اهداف خود برسند. زمانی که امام در مدینه بود، این فرصت طلبی‌ها هر چه بیشتر شدت گرفت. وقتی که ایشان آن‌ها را از خود طرد کردند، اصحاب آن حضرت نیز، غلات را از جمع خود بیرون راندند. «مغیرة بن سعید» و «بیان بن سمعان» که هر دو از معروف‌ترین شخصیت‌های غالیان و از رهبران آن‌ها بودند، توسط اصحاب امام باقر (ع) تکفیر شدند.

امام باقر (علیه السلام) برای مصمون سازی جامعه شیعی عصر خود، از خطر غلات، به روشنگری‌های فراوانی پرداختند. سخنانی نظیر احادیث زیر از آن حضرت اقدامی بر نفی موضع آن‌ها و اندیشه‌های فاسدشان بود. در یک مورد حضرت فرمودند: «إِنَّ شِیعَتَنَا مَنْ أَطَاعَ اللّهَ»؛ (شیعیان ما اطاعت کنندگان خدا هستند)

و در جای دیگر فرمودند: «شِیعَتُنَا أَهْلُ الْوَرَعِ وَ الْاِجْتِهَادِ وَ أَهْلُ الْوَفَاءِ وَ الْاَمَانَةِ وَ أَهْلُ الزُّهْدِ وَ الْعِبَادَةِ وَ أَصْحَابُ اِحْدَی وَ خَمْسِینَ رَکْعَةً فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ الْقَائِمُونَ بِاللَّیْلِ وَ الصَّائِمُونَ بِالنَّهَارِ یُزَکُّونَ أَمْوَالَهُمْ وَ یَحُجُّونَ الْبَیْتَ وَ یَجْتَنِبُونَ کُلَّ مُحَرَّمٍ» (شیعیان ما در بالاترین مراحل تقوا در زمره کوشندگان و وفاکنندگان به عهد و امانت بوده و اهل زهد و عبادت هستند، از افرادی هستند که در هر شبانه روز پنجاه و یک رکعت نماز به جای می‌آورند. آنان شب‌ها در حال عبادت و روز‌ها در حال روزه هستند. زکات اموال خود را پرداخته به زیارت خانه خدا می‌روند و از تمام محرمات الهی اجتناب می‌کنند)

در عمل به وصیت شان، ایشان را در همان لباسی که با آن نماز می‌خواندند، دفن کردند؛ و در قبرستان بقیع، کنار مرقد پدرشان امام سجاد (علیه السلام) و عموی پدرش امام حسن (علیه السلام) به خاک سپرده شدند. با توجه به همزمانی تاریخ شهادت ایشان با ایام حج، امام (ع) وصیت کرد که شیعیان  ۱۰ سال در منا برای ایشان مراسم عزاداری برپا کنند که این خود باعث روشنگری و تبلیغ آموزه های امات در تجمع بزرگ مسلمانان می‌شد.