حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و ترویج معارف شیعه در روزگار خفقان خلفای عباسی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری علم و فناوری آنا، در میان امامزادگان، شخصیت‌های بزرگی وجود دارند؛ از جمله شخصیت مؤثری که روایات زیادی در مورد فضائل و ثواب زیارت او نقل شده است حضرت عبدالعظیم (ع) ملقب به سیدالکریم است که نسل ایشان با چهار واسطه به سبط اکبر، امام مجتبی (علیه السلام) می‌رسد. نقل است هنگامی که بدن شریف آن بزرگوار را غسل می‌دادند، ورقه‌ای در جیب لباس او یافتند که نسبش در آن نوشته شده بود.

عبدالعظیم حسنی در چهارم ربیع‌الثانی ۱۷۳ قمری در مدینه چشم به جهان گشود و در پانزدهم شوال ۲۵۲ یعنی دو سال قبل از شهادت امام دهم به سن ۷۹ سالگی در ری در گذشت.

وی در دوران امام کاظم (ع) متولد شد، ولی محضر آن امام همام را درک نکرد (سال شهادت امام موسی کاظم علیه‌السلام ۱۸۳ قمری است با این حساب، حضرت عبدالعظیم هنگام شهادت آن حضرت، ده ساله بوده است.) و در اینکه آیا به حضور امام هشتم (ع) رسیده است یا نه، قطعیتی وجود ندارد. اما مسلماً به محضر امام جواد و امام هادی (علیهما السلام) رسیده و نزد آنان تلمذ نموده است.

احادیث دیگری نیز در فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) نقل شده‌اند، مانند آنچه از شهید ثانی در تعلیقه «خلاصة الأقوال» علامه حلّی از امام رضا (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «هر کس قبر عبدالعظیم را زیارت کند، بر خدا لازم می‌شود که او را داخل بهشت کند».

** نگاه توحیدی حضرت عبدالعظیم

حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) در دعای عرفه که سرشار از معارف ناب توحیدی است به زیبای تمام معرفت خویش را عرضه می‌کند و در صحنه کربلا که تجلی مبارزه حق و باطل است با اقامه حق و زدودن باطل این مقام توحیدی را به نمایش می‌گذارد. از این رو وقتی که زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت سیدالشهدا برابری کند، باید از خصوصیات و مقامی برخوردار باشد که از مرقد مطهرش نور حرم حسینی ساطع شود و شمیم دل‌انگیز سیدالشهدا از آن استشمام شود.

مورخان فضائل فراوانی از وجود حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام نقل کرده‌اند. دو فضیلت از این فضائل عبارت است از: ۱. اعتقادات راسخ او چه نسبت به توحید و چه نسبت به نبوت و ولایت. ایشان وقتی اعتقادات خود را بر امام هادی علیه السلام عرضه کرد، حضرت مهر تأیید بر پای اعتقادات او زدند؛ ۲. ویژگی دوم این بزرگوار در کنار فضیلت اول عبارت از اطاعت محض او از امام معصوم است. از این جهت امام هادی (علیه السلام) به حضرت عبدالعظیم حسنی فرمودند: «أَنْتَ وَلِیُّنَا حَقّاً»؛ «تو حقیقتا از دوستان ما هستی.» این مقام بسیار با عظمتی است که امام معصوم (علیه السلام)، یعنی امام زمان انسان، بفرمایند تو حقیقتاً از دوستان ما هستی.

ویژگی‌ای که زیارت ایشان را معادل زیارت امام حسین کرده، در همین توحید نهفته است و یکی از علت‌های توجه دادن مردم به سمت ایشان که توسط امام معصوم صورت گرفته بود به همین مطلب اشاره دارد. زیرا که توحید بزرگترین اصل دینی است که تمام شریعت بر پایه آن استوار است.

رسول خدا (ص) نیز در باب اهمیت آن فرمودند: توحید نصف دین است. اهمیت توحید تا آنجاست که خدای متعال در حدیث قدسی می‌فرمایند: إِنَّ أَعْظَمَ الطَّاعَاتِ تَوْحِیدِی. همانا برترینِ طاعات توحیدِ من است.

مقام علمی حضرت عبدالعظیم حسنی حضرت عبدالعظیم از اصحاب جلیل‌القدر دو امام بزرگوار، حضرت جواد و هادی (علیهما السلام) و از محدثان بزرگ و راویان روایات و معارف اهل بیت است.

 ** نقش حضرت عبدالعظیم(ع) در ترویج معارف شیعه

با تأمل در احادیث حضرت عبدالعظیم این حقیقت آشکار می‌شود که آن بزرگوار در نشر معارف ناب اسلام، سهم ویژه و قابل ملاحظه‌ای دارد. اینکه برخی از بزرگان دغدغه داشته‌اند مبادا محدث بودن حضرت عبدالعظیم را قربانی (و به تعبیر لطیف آیت‌الله العظمی اراکی: «شهید») امامزاده بودن او کنیم، ناظر به همین نقش بزرگ در پاسداشت فرهنگ اصیل اسلام است.

از حضرت عبدالعظیم بیش از یکصد حدیث در موضوعات مختلف و غالباً اخلاقی، بی‌واسطه یا با واسطه نقل شده است که در این میان، هشت روایت با موضوع مهدویت می‌باشد.

ائمه اطهار خصوصا با تشدید فشار‌های حکمای عباسی، معمولاً در مناطق مختلف نمایندگان عالم و مجتهدی داشتند که شیعیان خود را به آنان ارجاع می‌داده‌اند. در روایتی امام هادی (ع) به شخصی از اهل ری به نام ابوحماد می‌فرماید: «اگر از امور دینی به مشکلی برخوردی به عبدالعظیم حسنی مراجعه کن و سلام مرا به او برسان.» این حدیث علاوه بر آنکه از جایگاه بلند علمی حضرت عبدالعظیم خبر می‌دهد، گویای وکالت آن بزرگوار از سوی امام هادی (ع) نیز هست.

امام هادی (ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشته، او را تصدیق می‌کند. امام هادی (ع) ایشان را این گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق، ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، از ما گرفته‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به «حدیث عرض دین» مشهور است.

صاحب بن عباد در رساله خود به نقل از ابوحماد رازی می‌گوید: خدمت حضرت هادی (ع) رسیدم و از آن جناب مسائلی پرسیدم، هنگامی که اراده کردم از محضر مقدّسش بیرون شوم فرمود: هرگاه مشکلاتی برایت پیش آمد کرد، آن‌ها را از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا هم به او برسان.

ابونصر بخاری ضمن حالات فرزندان امام مجتبی (ع) از ابوعلی محمّد بن همام از حضرت امام حسن عسکری (ع) روایت کرده که در نزد آن جناب از عبدالعظیم حسنی صحبت به‌میان آمد، فرمود: اگر عبدالعظیم نبود، می‌گفتیم علی بن حسن بن زیدبن حسن فرزندی از خود باقی نگذاشته است.

دیدار حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در سامرا با حضرت امام هادی علیه السّلام به خلیفه گزارش داده شد و دستور تعقیب و دستگیری وی صادر گشت. او نیز برای مصون ماندن از خطر، خود را از چشم مأموران پنهان و در شهر‌های مختلف به صورت ناشناس رفت و آمد می‌کرد و شهر به شهر می‌گشت تا به ری رسید و آنجا را برای سکونت انتخاب کرد. علّت این انتخاب به شرایط دینی و اجتماعی ری در آن دوره بر می‌گردد. وقتی اسلام به شهر‌های مختلف کشور ما وارد گشت و مسلمانان در شهر‌های مختلف ایران به اسلام گرویدند، از همان سال‌ها ری یکی از مراکز مهمّ سکونت مسلمانان شد و اعتبار و موقعیّت خاصّی پیدا کرد. زیرا سرزمینی حاصل خیز و پرنعمت بود. عمرسعد هم به طمع ریاست یافتن بر ری در حادثه جانسوز کربلا، حضرت حسین بن علی علیه السّلام را به شهادت رساند. در ری، هم اهل سنّت و هم از پیروان اهل بیت علیهم السّلام زندگی می‌کردند و قسمت جنوبی و جنوب غربی شهر ری، بیشتر محلّ سکونت شیعیان بود.

حضرت عبدالعظیم علیه السّلام به صورت یک مسافر ناشناس، وارد ری شد و در محلّه ساربانان در کوی سکّة الموالی به منزل یکی از شیعیان رفت، مدّتی به همین صورت گذشت. او در زیرزمین آن خانه به سر می‌برد و کمتر خارج می‌شد، روز‌ها را روزه می‌گرفت و شب‌ها به عبادت و تهجّد می‌پرداخت، تعداد کمی از شیعیان او را می‌شناختند و از حضورش در ری خبر داشتند و مخفیانه به زیارتش می‌شتافتند، امّا می‌کوشیدند که این خبر فاش نشود و خطری جان حضرت را تهدید نکند.

پس از مدّتی، افراد بیشتری حضرت عبدالعظیم علیه السّلام را شناختند و خانه اش محلّ رفت و آمد شیعیان شد. نزد او می‌آمدند و از علوم و روایاتش بهره می‌گرفتند و عطر خاندان عصمت علیهم السّلام را از او می‌بوییدند و او را یادگاری از امامان خویش می‌دانستند.

حضرت عبدالعظیم علیه السّلام میان شیعیان شهرری بسیار ارجمند بود و پاسخگویی به مسائل شرعی و حلّ مشکلات مذهبی آنان را برعهده داشت. این تأکید، هم گویای مقام برجسته حضرت عبدالعظیم علیه السّلام است و هم می‌رساند که وی از طرف حضرت امام هادی علیه السّلام در آن منطقه، وکالت و نمایندگی داشته است؛ مردم سخن او را سخن امام علیه السّلام می‌دانستند و در مسایل دینی و دنیوی، وجود او محور تجمّع شیعیان و تمرکز هواداران اهل بیت علیهم السّلام بود.

** وفات حضرت عبدالعظیم (ع)

رحلت آن حضرت در تاریخ ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری اتفاق افتاد. خبر درگذشت این نواده رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم دهان به دهان گشت و مردم با خبر شدند و جامه‌های سیاه پوشیدند و بر در خانه حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السّلام گریان و مویه کنان گرد آمدند؛ پیکر مطهّر او را غسل دادند. تابوت او را بردوش گرفتند و با جمعیّت انبوه عزادار به سوی باغ عبدالجبّار تشییع کردند و پیکر مطهّرش را در ری دفن کردند.

ابن قولویه در «کامل الزّیارات» (باب ۱۰۷ صفحه ۳۲۴) از علی ابن حسین ابن موسی بن بابویه و او از محمّد ابن یحیی اشعری عطار قمی روایت کرده یکی از اهالی ری گفت بر حضرت ابوالحسن العسکری امام هادی (ع) وارد شدم. آن جناب از من پرسید کجا بودی؟ عرض کردم به زیارت سیدالشهدا (ع) رفته بودم. آن حضرت فرمود بدان و آگاه باش اگر قبر عبدالعظیم حسنی (ع) را که در نزد شماست زیارت کرده بودی، مثل آنست که حضرت حسین ابن علی را در کربلا زیارت کرده باشی.