زنجیره تأمین سرد با تلاش متخصصان ایرانی طراحی و تولید شد

به گزارش گروه دانش و فناوری خبرگزاری آنا، زنجیره تأمین سرد یکی از چالش برانگیزترین شاخه‌های لجستیک است که نقش بسیار مهمی در سلامت مواد غذایی، دارویی و اقلام حساس به دما دارد؛ صنعتی که روی مرز سلامت و لجستیک ایستاده است. پایش، رصد و ثبت دما به صورت لحظه‌ای در طول فرایند حمل‌ونقل یکی از مهم‌ترین چالش‌های این زنجیره است.

مواد اولیه و نهایی غذایی و دارویی که نسبت به دما حساس هستند، باید به طور مستمر در شرایط ایده‌آل و استاندارد نگهداری و حمل شوند؛ چراکه حتی چند دقیقه اختلاف دمای محیط نگهداری با استاندارد‌های تعریف‌شده ممکن است به فساد و دورریز منجر شود یا کیفیت اقلام را به‌شدت کاهش دهد.

این پیچیدگی‌ها و چالش‌های نگهداری و حمل‌ونقل به خلق راهکار‌های نوآورانه‌ای منجر شده و شبکه‌ای از محصولات، پلتفرم‌ها و کسب‌وکار‌های نوین را حول این نیاز شکل داده است. این هفته به سراغ شرکتی رفتیم که این چالش را با محصولات دانش‌محور مبتنی بر اینترنت اشیاء حل کرده است.

زهرا کلاهدوز، دانش‌آموخته دکتری میکروالکترونیک دانشگاه TU Delft هلند و کارشناسی نانوالکترونیک دانشگاه تهران، بنیان‌گذار و مدیرعامل این شرکت در پارک فناوری پردیس، از دستاورد‌ها و اهمیت پایش دما در زنجیره تأمین و همچنین ناملایمات بازار و کسب‌وکار‌های نوآور و ضعف‌های رگولاتوری در این حوزه می‌گوید.

**لطفاً درباره ساختار شرکت بگویید. از چه سالی شروع به فعالیت کردید، چه محصولاتی دارید و آیا تاکنون سرمایه جذب کرده‌اید؟

در سال ۱۳۹۸ شرکت فناوری فراپایش امین توسط چهار نفر از دانش‌آموختگان دکتری در کشور هلند و عده‌ای از دانش‌آموختگان دانشگاه تهران، تحت برنامه حمایتی معاونت علمی در بازگشت متخصصان خارج از کشور تشکیل و در مرکز رشد نخبگان پارک فناوری پردیس مستقر شد. موضوع فعالیت شرکت، تولید برچسب هوشمند پایش و نگارنده دما و اطلاعات مکانی با نام تجاری «کول‌تگ» و سامانه نرم‌افزاری مدیریتی کامل مبتنی بر اینترنت اشیاء است.

شرکت ما دانش‌بنیان است و در طول دو سال توانسته چهار محصول مختلف را از صفر تا صد طراحی کند و به تولید برساند. برای محصولات خود گواهی‌های استاندارد ملی ایران، CE اروپا، سازگاری الکتریکی و ضدآب بودن دریافت کرده‌ایم. در حال حاضر با یک مجموعه در حال مذاکرات نهایی برای جذب سرمایه ریسک‌پذیر هستیم.

**لطفاً درباره کول‌تگ بگویید. این محصول دقیقاً چیست و چه کار می‌کند و اندازه بازار شما در کشور چقدر است؟

کول‌تَگ یک دیتالاگر مینیاتوری هوشمند است که به‌صورت برچسب روی کالا‌های حساس نصب می‌شود و دمای محیطی را طبق استانداردی که برای کالا تعریف شده، ثبت می‌کند. این محصول در زنجیره تأمین غذایی و محصولاتی که نیاز به رصد دما در طول زنجیره توزیع دارند، کاربرد دارد.

این محصولات می‌توانند هم کیفیت و سلامت فرآورده‌ها را افزایش دهند و هم باعث کاهش دورریز محصولات و هزینه‌های دولت و صنایع درگیر شوند. رصد دما در زنجیره تأمین همواره یکی از چالش‌های بزرگ است و اگر محصولی به واسطه قرار گرفتن در شرایط دمایی نامطلوب دچار آسیب و خسارت شود، رهگیری منشاء آن کار سختی است؛ نمی‌شود فهمید که آیا فرستنده محصول را سالم تحویل داده یا مشکل در شرایط حمل‌ونقل به وجود آمده یا هنگام تخلیه.

در مواردی که حساسیت دمایی نقش حیاتی دارد، این موضوع بیشتر نمایان می‌شود. برای مثال در صنعت غذایی، شیر به‌عنوان ماده اولیه فرآورده‌های لبنی، یکی از موادی است که شرایط بارگیری، نگهداری، حمل‌و‌نقل و تخلیه آن شامل پیچیدگی‌های بسیاری است. اگر در هر یک از این مراحل، دما کنترل نشود، خسارت سنگینی به همراه خواهد داشت.

یا در مثالی دیگر، دما در نگهداری و حمل‌ونقل خون، یکی از مهم‌ترین شاخصه‌هاست که همواره باید مورد پایش قرار گیرد، زیرا تغییرات دمایی باعث افت کیفیت خون یا حتی فساد آن می‌شود که اگر مورد پایش قرار نگیرد، سلامت افراد نیازمند به خون را تهدید می‌کند.

نمونه دیگر که کم‌وبیش آن را در دوران کرونا شنیده‌ایم، شرایط نگهداری و حمل‌ونقل واکسن است که تأثیرگذاری آن مستقیماً به شرایط نگهداری مربوط است. محصولات ما راهکار‌های رصد دمایی برای کاربری‌های مختلف را ارائه می‌دهد. در واقع گجت فروش نیستیم و برای هر صنعت و نیاز، راهکار ارائه می‌دهیم و کاملاً فرایندمحور می‌توانیم بر اساس مدل‌های مختلف زنجیره تأمین و لجستیک این مسئله را حل کنیم.

انواع محصولات کول‌تگ (آنلاین و آفلاین) بازار بسیار متنوعی دارند. هر محصولی که کوچک‌ترین حساسیتی به شرایط محیطی دارد، از محصولات غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی، بیولوژیکی و… جزو بازار کول‌تگ به‌شمار می‌آید. برای برآورد حجم کلی بازار با استناد به آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۴۰۰ حجم تولیدات سردخانه‌ای کشور حدود ۴۱ میلیون تن برآورد شده است.

با فرض ۱۰ تن متوسط ظرفیت جابجایی برای حمل‌ونقل این محصولات ۴/۱ میلیون جابه‌جایی سالانه در کشور انجام می‌شود. با در نظر گرفتن آمار ارائه‌شده در مورد سردخانه‌ها در ۱۲ هزار و ۶۰۰ سالن سردخانه ثبت‌شده این محصولات را نگهداری می‌کنند.

برای پایش این زنجیره به ۴۵۰ هزار حسگر در جابه‌جایی و ۳۸ هزار واحد حسگر در سردخانه‌ها نیاز خواهد بود. در حال حاضر کول‌تگ در صنایع غذایی، دارویی، آزمایشگاه‌ها و محصولات بیولوژیک در حال استفاده است که اگرچه نفوذ بازار فعلی رو‌به‌رشد است، اما با توجه به ضعف نهاد‌های نظارتی مطلوب نیست.

**مثال‌های شما این پرسش را به وجود می‌آورد که آیا تاکنون بر این فرایند‌ها نظارتی بوده است؟ مثلاً در مورد خون، آیا جایی مثل سازمان انتقال خون پروتکل‌هایی برای پایش دما دارد؟ این مسئله به اندازه بازار شما هم مربوط می‌شود، ولی مهم‌تر از آن جان افراد جامعه است که ممکن است به خطر بیفتد. لطفاً کمی بیشتر توضیح دهید.

داستان پیش روی ما در کشور این است که باید افراد را متقاعد کنیم که پایش دما را در محصولات حساس انجام دهند. پایش دمای محصولات حساس یک ضرورت است. پس از این مرحله است که ما امکان عرضه محصول را داریم تا وارد فاز رقابتی شویم و مزیت‌ها و ارزش‌های پیشنهادی محصول‌مان را ارائه دهیم. قدم اول، پذیرش و احساس نیاز به این محصول است. ضعف در قانون‌گذاری و نبود فرایند‌های نظارتی درست، ضرورت پایش دما در زنجیره تأمین را به اندازه کافی تبیین نمی‌کند.

مشکل اساسی‌تر این است که در سیستم فعلی تولید‌کننده، ناظر و مجری قانون یکی است. این اتفاقی است که برای مثال در سازمان انتقال خون در جریان است. به نظر ما خیلی واضح بود که سازمانی مانند انتقال خون یکی از مهم‌ترین سازمان‌هایی است که می‌بایست از پایش دمای مداوم استفاده کند و با توجه به مزیت‌های رقابتی فکر می‌کردیم با ما همکاری خوبی داشته باشد، اما در کمال ناباوری این اتفاق نیفتاد. اینجای کار را حساب نکرده بودیم که سازمان انتقال خون پایش مداوم دما را انجام نمی‌دهد و به کالیبراسیون‌های سالانه ماشین‌ها اکتفا می‌کند.

در یک همایش بنیاد نخبگان به من فرصت سخنرانی دادند تا در مورد محصولات‌مان بگویم، اما من از این فرصت فقط برای مسئله انتقال خون استفاده کردم. هیچ رگولاتوری پیش‌قدم نمی‌شود. سازمان انتقال خون یک جزیره تنهاست و به هیچ کس پاسخگو نیست و مورد سؤال هم واقع نمی‌شود. مدیر کنترل کیفی این سازمان به مدت ۳۰ سال یک نفر بود، ولی مدیرعامل سازمان چندین بار عوض شده است.

در صحبت ما با مدیر سابق کنترل کیفی سازمان، ایشان هیچ آمار دقیقی از دورریز خون در زنجیره یا برنامه‌های نظارتی ارائه ندادند و هزینه‌های پایش مستمر دما برای هر کیسه خون را جزو خرج‌های اضافه به حساب می‌آورند. این در حالی است که طبق آمار، اگر کیفیت خون تزریقی را بالا ببریم، ۱/۲ روز از بستری بیماران کم می‌شود.

به‌نوعی من و هم‌بنیان‌گذاران، این مسئله را به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی دنبال کردیم، با مجلس و وزارت‌خانه‌ها مکاتبه کرده و در جلسات مختلفی شرکت کردیم و از هر فرصتی بهره بردیم تا در این زمینه روشنگری کنیم، ولی ما یک شرکت دانش‌بنیان هستیم. چقدر می‌توانیم انرژی و زمان صرف کنیم؟ زورمان نمی‌رسد.

حتی پیشنهاد طرح پایلوت دادیم و قصد داشتیم با هزینه خودمان ۱۰۰۰ کول‌تگ اهدا کنیم و از آن‌ها خواستیم فقط از ابتدا تا انتهای زنجیره را یک بار رصد کنند تا ببینند چه خبر است. حاضر نشدند همکاری کنند، چون برای نهادی که ناظر و مطالبه‌گر بیرونی ندارد، این دست اقدامات فقط دردسر به حساب می‌آید.

** در صنایع و زنجیره‌های دیگر هم اوضاع این‌گونه است؟

در بخش خصوصی فرایند‌ها متفاوت‌تر است، چون یارانه‌ای در کار نیست، هر بهره‌وری به کاهش هزینه منجر می‌شود و همین امر باعث می‌شود مسائل مرتبط با نظارت و بهبود فرایند جدی شود و خرج اضافه تلقی نشود. شرکت کاله یکی از شرکت‌هایی است که ما بر اساس نیاز آن‌ها یک محصول جدید با نام کول‌تگ‌بال ساختیم.

این محصول به شکل یک توپ است که از محل بارگیری شیر خام، درون تانکر شناور است و داده‌های دمایی را به‌صورت لحظه‌ای ثبت می‌کند. شرکت‌های خوشگوار و نگین‌شهد هم از دیگر مشتریان این محصول هستند. مسئله اصلی این است که مصرف‌کننده نهایی اطلاع چندانی از اهمیت پایش دما در زنجیره تأمین ندارد. به‌عنوان مثال یک محصول پرمصرف، تخم مرغ است.

شرایط دمایی برای نگهداری و حمل‌ونقل تخم مرغ، استاندارد‌ها و پروتکل‌های ویژه‌ای دارد. درباره شیر خام نیز همین‌طور. مثلاً یک نوع باکتری به نام باکتری L.monocytogenes در شرایط دمایی ناایمن در شیر تکثیر می‌شود که با هیچ فرایندی از بین نمی‌رود و هیچ اثرات ظاهری هم بر رنگ، طعم و بوی شیر ندارد، اما برای سلامتی بسیار مضر است. این باکتری تا مصرف مشتری نهایی وجود دارد و به عوارض و بیماری‌های گوناگونی تبدیل می‌شود. این مثال برای تمام مواد غذایی، خون و دارو و هر محصولی که شرایط دمایی ویژه‌ای دارد، قابل تعمیم است.

**به‌طور خلاصه و البته صریح به ما بگویید مشکل از کجاست؟

ضعف نظارت و رسیدگی به حقوق مصرف‌کننده در برخورداری از محصول سالم، ساختار دولتی حاکم بر صنایع کشور و قیمت‌گذاری‌های یارانه‌ای، اجرای این نوع پایش را غیرممکن کرده است. ارائه یارانه‌های بی‌رویه دولتی به صنایع درگیر سبب می‌شود اتلاف محصولات، هزینه واقعی برای تولیدکننده نداشته باشد و انگیزه‌ای جهت کاهش برون‌ریزی و صرفه‌جویی هم در کار نیست. وقتی هزینه‌های دورریز پای شرکت‌ها و سازمان‌ها باشد، این اتفاق نمی‌افتد.

شرکت لبنی خصوصی می‌داند که اگر فرایند و زنجیره تأمین شیر خام را رصد نکند و شیر فاسد تحویل بگیرد، هزینه دورریز را خودش باید بدهد. پس این پایش و رصد لحظه‌ای برایش حیاتی است و برای آن هزینه می‌کند. مذاکرات ما در بخش واکسن و داروی داخلی با تولید‌کننده‌ها و شرکت‌های وارد‌کننده، بعد از مدتی به دلایلی مانند مسئولیت محدود تولیدکننده در توزیع یا عدم الزام از وزارت بهداشت به بن‌بست رسید. متأسفانه شرکت‌های دارویی به خاطر الزامات بین‌المللی، در صادرات از بالاترین فناوری پایش استفاده می‌کنند، اما حاضر به کمترین هزینه‌کرد مشابه در توزیع داخل کشور نیستند.

 دمای بالا و نوسانات شرایط جغرافیایی در کشور (تا دمای ۵۰ درجه در مناطق جنوبی) می‌تواند در برنامه درمان و ایمن‌سازی عمومی خلل ایجاد کند. نظارت بر توزیع و شرایط نگهداری و عرضه محصولات کلیدی با توجه به هزینه‌های بالای مالی و انسانی، به‌خصوص در شرایط حاضر یک شاید نیست، یک باید است.

**آیا تابه‌حال صادرات هم داشته‌اید یا به بازار‌های بین‌المللی فکر کرده‌اید؟ چه مشکلاتی در این‌باره دارید؟ اگر هم نکته‌ای به‌عنوان جمع‌بندی دارید بفرمایید.
خیر، ولی محصول یک‌بارمصرف ما در صادرات مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته یک شرکت در خارج از ایران برای ورود به بازار بین‌المللی ثبت کردیم که با اوضاع فعلی اینترنت، متوقف شده است. بی‌ثباتی و بلاتکلیفی اینترنت جلوی رشد ما را گرفته است.

وقتی در زیرساخت‌های داخلی این همه مشکل داریم، چطور به فکر رشد و بازارگشایی باشیم؟ بگویند تا ابد فیلتر است، اما یک ثبات ایجاد کنند. این بی‌ثباتی و هر لحظه یک‌سری تغییرات زیرساختی، به‌شدت کمر کسب‌وکار‌های آنلاین و خصوصاً دانش‌بنیان‌هایی مثل ما را که با داده‌های لحظه‌ای سروکار داریم، شکسته است.

از طرف دیگر قوانین متزلزل و بی‌ثبات گمرکی ضرر‌های هنگفتی به ما وارد کرده است؛ هر روز یک قانون و تعرفه و محدودیت جدید. اولین مشتری ما شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان است که روی بانک خون بند ناف کار می‌کند و ما باید به‌صورت ۲۴ ساعته به این شرکت سرویس ارائه بدهیم، چون پای داده‌های حیاتی در میان است، اما تنظیمات به شکل ناپایداری مدام عوض می‌شوند.

اگر اقتصاد دانش‌بنیان برای حاکمیت مهم است، نباید هر روز تبر بردارد و بر پیکر نحیف این کسب‌وکار‌ها زخم بزند. بروند به فهرست شرکت‌کنندگان نمایشگاه الکامپ که برگزار هم نشد، نگاه کنند و ببینند امروز چند نمونه از این شرکت‌ها وجود دارد. دولت با شرکت‌های خصوصی حرف بزند که آیا این بخش از اقتصاد را می‌خواهد یا نه؟