شیوه‌های تحول و بهبود نظام پژوهش کشور کدامند؟/ ضرورت بهره‌گیری از تجربه‌های جهانی در ارزیابی پژوهشی

گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، نقش پژوهش در پیشبرد و توسعه جوامع در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست. هر پژوهش به خلق اندیشه‌های تازه منتهی می‌شود و هر اندیشه تازه‌ای، منشأ طرح پرسش‌های نوین برای ارزیابی‌های بیشتر و جدیدتر است و زمینه‌ساز تحولات علمی، صنعتی و اجتماعی می‌شود.

اما پژوهش در کشور ما یک مسئله است و مشکلات روش انجام پژوهش خود نیز مسئله‌ دیگری است. به همین خاطر در صورت مسئله مشکلات پژوهش در ایران، به‌خصوص در جامعهٔ کنونی به خاطر بارها مورد آزمون و خطا قرار گرفتن و مشهود و ملموس نبودن نتایج طرح‌ها و پروژه‌ها در جامعه یک حس بی‌اعتمادی از سوی جامعه و یک بی‌انگیزگی از سوی مجریان و ناظران طرح دیده می‌شود.

بحث درباره ارزیابی نظام‌های پژوهشی و اینکه برای این منظور چه‌ کارهایی انجام می‌شود و با توجه به تجربه کشورهای دیگر چه پیشنهادی برای تحول و بهبود مؤسسه‌های پژوهشی در ایران می‌توان عرضه کرد، بسیار مهم است.

میز آینده‌پژوهی آموزش عالی ایران با برگزاری ۳۰ پنل تخصصی میز آینده‌پژوهی در سال‌های ۱۳۹۳-۱۳۹۹ به بررسی مسائل حوزه آموزش و پژوهش پرداخته است در پنل ۲۲ این میز «آینده مؤسسات پژوهشی کشور با تأکید بر ارزیابی آن‌ها؛ مفاهیم، روش‌ها و تجارب جهانی» با حضور و ارائه نظر اساتید دانشگاه‌های کشور موردبررسی قرار داد. عباس بازرگان هرندی، عضو هیئت‌علمی گروه مدیریت و برنامه آموزشی دانشگاه تهران یکی از این اساتید شرکت کننده در این پنل است. در ادامه نظرات وی در رابطه با چگونگی فرایند ارزیابی پژوهشی، ضرورت انجام ارزیابی درونی نظام‌های پژوهشی و انجام ارزیابی برونی را ازنظر می‌گذرانیم.

تجربه‌های جهانی در ارزیابی نظام پژوهشی بسیار قابل‌توجه است

برای ارزیابی نظام پژوهشی باید ابتدا به این سؤال پاسخ دهیم که هدف از ارزیابی پژوهشی چیست؟ پیامدهای ارزیابی نظام پژوهشی چیست؟ بر اساس نتایج ارزیابی چگونه و چطور اقدامات برای بهبود کیفیت پژوهش باید انجام شود؟ آیا وقتی قضاوت درباره کیفیت پژوهشی انجام گرفت، بر اساس آن تخصیص بودجه به مؤسسات پژوهشی به عمل می‌آید؟ عباس بازرگان معتقد است تجربه‌های جهانی دراین‌باره بسیار قابل‌توجه است «در ارزیابی نظام پژوهشی، برخی تصور می‌کنند که باید بدون توجه به تجربه‌های بین‌المللی از صفر شروع کرد. کارهایی که دراین‌باره در برخی از نهادها انجام‌شده است، حاکی از آن است که به روند جهانی درباره نظارت و ارزیابی در نظام‌های پژوهشی کمتر توجه شده است.»

برای ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی می‌توان واحد مورد ارزیابی را یک‌رشته دانشگاهی یا کل نظام پژوهشی یک دانشگاه موردنظر قرار داد

بین ارزیابی و پژوهش باید تفاوت قائل شد. پژوهش برای پی بردن به واقعیت‌ها است ولی ارزیابی در پی ارزش‌گذاری پدیده‌ها است. ارزیابی (یا ارزشیابی) به معنی قضاوت کردن درباره یک پدیده بر اساس یک مجموعه قواعد است. وقتی می‌خواهیم به انجام ارزیابی نظام پژوهشی بپردازیم، ابتدا باید تعریف پژوهش را موردنظر قرار دهیم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در میان تعریف‌های مختلف درباره پژوهش، تعریفی را که توسط جان دیویی در دهه ۱۹۳۰ میلادی عرضه‌شده است، مورد استفاده قرار می‌دهد «فرایند جست‌وجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. موقعیت نامعین چیست؟ هر پدیده‌ای که برای ماه نامعلوم، مجهول و یا آشکار نباشد، آن را می‌توان موقعیت نامعین نامید. به‌عبارت‌دیگر، پدیده‌ای که وضعیت فعلی آن و رفتار آینده‌اش نامشخص باشد موقعیت نامعین است. ولی در این تعریف، منظور از مشخص کردن، پی بردن به واقعیت است.»

اما اینکه از کدام طریق می‌توان تشخیص داد که به واقعیت می‌رسیده‌ایم؟ و اینکه سؤال کنیم «واقعیت چیست؟» بازرگان مدعی است با یک سؤال فلسفی سروکار داریم و بر اساس پاسخ به این سؤال است که می‌توان روش انجام یک طرح پژوهشی را انتخاب کرد و طرح را انجام داد.

بیشتر بخوانید:

• ضرورت بازنگری در شیوه ارزیابی نظام پژوهش در راستای مسئله محوری


• پژوهش، رمز نجات و تجدید بنای اقتصادی ایران است/ ضرورت طراحی پیوند سیستماتیک-ارگانیک بین صنعت و دانشگاه


• دانشگاه‌ها باید بر مبنای نیازسنجی از صنایع اقدام به پژوهش کنند

به‌منظور ارزیابی پژوهش، تعریف‌های دیگری برای آن می‌توان عرضه کرد. از این جمله، فعالیتی که به جست‌وجوی اصیل می‌پردازد و از طریق آن دانش حاصل می‌شود. استاد دانشگاه تهران، تحقیق را به دنبال پی بردن به واقعیت می‌داند ولی ارزیابی به دنبال گردآوری داده‌ها برای ارزش‌گذاری، قضاوت و تصمیم‌گیری برای بهبود است. «هدف ارزیابی تحقیق در یک نظام پژوهشی (رشته دانشگاهی/نظام پژوهشی دانشگاه/مؤسسه/پژوهشگاه) پاسخ دادن به سه سؤال است، تا چه اندازه برنامه‌های آن نظام در راستای رسالت و هدف بیان‌شده آن است؟ و کیفیت برنامه‌های پژوهشی چیست؟ تا چه اندازه برنامه‌های تدوین‌شده به‌طور اثربخش به انجام رسیده‌اند؟ آیا نظام پژوهشی سازوکاری دارد که کیفیت فعالیت خود را به‌طور مستمر پایش کند و بر اساس آن نسبت به ارتقاء کیفیت تصمیم‌گیری نموده و عمل نماید؟»

برای ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی می‌توان واحد مورد ارزیابی را یک‌رشته دانشگاهی یا کل نظام پژوهشی یک دانشگاه موردنظر قرارداد. اینکه کدام واحد ارزیابی برای قضاوت درباره کیفیت اختیار شود، بستگی به هدف ارزیابی دارد.

ارزیابی پژوهشی یکی از دغدغه‌های مهم نظام‌های آموزش عالی و پژوهشی کشور باشد

برای ارزیابی نظام پژوهشی باید چارچوبی برای ارزیابی درونی و برونی در راستای بهبود مستمر کیفیت نظام پژوهشی ترسیم کرد. بازرگان وجود سازوکار لازم برای ارزیابی را ضروری می‌داند «افراد متبحر باید به ارزیابی بپردازند، گردآوری داده و اطلاعات - بر اساس ملاک‌ها و نشانگرها - موردنظر قرار گیرد. چنانچه چارچوب ارزیابی مشخص باشد، سازمان‌ها خودشان می‌توانند به‌طور ادواری به ارزیابی درونی بپردازند.»

تحقیق به دنبال پی بردن به واقعیت است ولی ارزیابی به دنبال گردآوری داده‌ها برای ارزش‌گذاری، قضاوت و تصمیم‌گیری برای بهبود است

وی معتقد است با ارزیابی برونی نیز امکان مقایسه فراهم می‌شود «با ارزیابی رشته‌های دانشگاهی ازنظر پژوهشی، می‌توان به سطح‌بندی دانشگاه‌ها و سازمان‌های پژوهشی بپردازیم. مثل سطح‌بندی که برای آموزش عالی انجام‌شده است. این سطح‌بندی دانشگاه‌ها (بین‌المللی؛ ملی، منطقه‌ای کشوری و استانی) ازنظر کیفیت یک‌قدم به جلو بوده است.» از این تجربه می‌توان برای بهبود کیفیت نظام پژوهشی نیز پند گرفت و برای پژوهش نیز سطح‌بندی را موردنظر قرارداد.

به گزارش آنا، با نگاهی به سابقه پژوهش و کار پژوهشی در کشور، مشخص می‌شود که ایران در این حوزه، جایگاه مناسبی ندارد. توجه به آمار تعداد محققان کشور، سهم بودجه در نظر گرفته‌شده برای پژوهش، تعداد مراکز تحقیقاتی و غیره در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، نشان از لزوم تدبیر هرچه بیشتر مسئولان دراین‌باره دارد لذا بازنگری در شیوه ارزیابی می‌تواند نظام پژوهش در کشور را به سمت افزایش کیفیت و کاربردی شدن ببرد.

انتهای پیام/۴۱۶۷/پ