ابراهیم بن سِنان؛ مردی که از ساعت گفت و نوشت

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابواسحاقابراهیم بن سنان  حرّانی (296-335ق) پزشک، ریاضی‌دان و منجم صابئی‌مذهب است.

از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما می‌دانیم که در بغداد متولد شد و در همان‌جا پرورش یافت. پدرش، سنان بن ثابت و جدش، ثابت بن قره هر دو از ریاضی‌دانان و پزشکان مشهورر زمان خود بوده‌اند. ابراهیم نزد پدر و استادان دیگر به تحصیل علم پرداخت و آثار متعددی تألیف کرد که موجب شهرت فراوان او در ریاضیات و نجوم شد.

بررسی آثار او نشان می‌دهد که دیدگاهی انتقادی به تحقیقات گذشتگان داشته و دارای استقلال فکری بوده است. روش جدیدی که وی در تربیعِ سهمی ابداع کرد و نیز کار او در مورد ساعت‌های آفتابی و نگاه انتقادی‌اش به نظریات بطلمیوس و ارسطو گواه همین امر است. ابراهیم بن سنان اولین کسی است که درباره ساعت استوایی بحث کرد. قدیمی‌ترین اثبات موجود برای انحنای خطوط ساعتی نیز از اوست.

ابن سنان در 335ق، در 39 سالگی، بر اثر بیماری کبدی درگذشت.

برخی از آثار و مقالات علمی ابن سنان عبارت‌اند از:

آثار چاپ شده و خطی:

1. المقالة فی رسم القطوع الثلاثة، درباره ترسیم مقاطع مخروطی از طریق نقطه‌یابی با خط‌کش و پرگار. از این اثر نسخ خطی متعددی در دست است. در این مقاله درباره روش ترسیم سهمی، بیضی و سه روش ترسیم هذلولی به دقت بحث شده است. مقاطع مخروطی در ساختن آینه‌های سوزان، ساعت‌های آفتابی و وسایلی از این دست کاربرد داشته است.

2. رسالة مساحة قطع المخروط المکافی، درباره تربیع سهمی یا تراز یافتن مساحت محصور بین قوسی از سهمی و وتر واصل بین دو انتهای قوس است. این رساله در 1366ق/1947م، در حیدرآباد دکن، به چاپ رسید. در این رساله قضیه ارشمیدس به به شکل جدیدی اثبات شده است.

3. رساله آلات الاظلال، درباره سایه‌ها که در آن در مورد ساعت‌های آفتابی نیز بحث شده است. این کتاب در دو بخش دارد.

4. کتاب فی حرکات‌الشمس، این اثر درباره نور، سایه، تاریکی و برخی مسائل اپتیک هواشناسی، اجسام منیر و مستنیر، چگونگی نورپذیری و انعکاس و انکسار و انحراف شعاع به هنگام برخورد با اجسام است. این اثر در ضمن رسایل ابن سنان، در 1366ق/1947م، در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است.

5. رسالة فی الهندسة و النجوم، این رساله در 1366ق/1947م در حیدرآباد دکن منتشر شده است.

آثار منسوب به او:

1. کتاب فیما کان بطلمیوس القلوذی استعمله علی سبیل التساهل فی استخراج اختلافات زحل و المریخ و المشتری، درباره اموری است که بطلمیوس در تعیین اختلافات حرکات زحل، مریخ و مشتری به تساهل به کار گرفته است؛

2. کتاب فی الدّوائرالمتماسّة؛

3. کتاب اغراض کتاب المجلسطی؛

4. کتاب ما وجد من تفسیره للمقالة الاولی من المخروطات، که تفسیری بر مقاله اول از مخروطات آپولونیوس است؛

5. زبدة الحکم، در فلسفه؛

6. حفظ الصحة، در شیوع امراض وبائیه؛

7. رساله در حبوب مسهله.

انتهای پیام/4104/