ابن طِقطَقی؛ تاریخ‌نگاری از تبار سادات حسنی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

جلال‌الدین محمد بن تاج‌الدین (660-709ق)، معروف به ابن طِقطَقی، عالم، ادیب، مورخ، نویسنده و نقیب سادات علوی عراق است.

او ملقب به «جلال‌الدین» و «صفی‌الدین» و از نواده ابراهیم طباطبا بود. نسبش با بیست واسطه به حسن بن علی بن ابی‌طالب(ع) می‌رسد. خاندان او به «آل طباطبا» شهرت داشتند. آل طباطبا خاندان شیعی امامی و زیدی است که در طول سیزده سده در حجاز، عراق، یمن، هند، مصر، شام و ایران می‌زیستند و اکنون نیز شماری از شاخه‌های آن در جهان اسلام پراکنده‌اند.

نیای بزرگ آل طباطبا، امام حسن بن علی(ع) است و از این رو به «سادات حسنی» نیز شهرت دارند. نیای بزرگ آنان ابراهیم بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم بن حسن بن حسن(ع) است. نخستین بار همین ابراهیم بود که به «طباطبا» شهرت یافت.

ابراهیم بن اسماعیل بن حسن از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و از راویان حدیث بود. او از شخصیت‌های علوی معترض به خلافت عباسیان بود؛ از این رو، همواره دستگاه خلافت او را تعقیب و آزار می‌کرد. 

ابن طقطقی در زمره عالمان طباطبایی عراق بود. عراق از حدود 36ق که امام علی بن ابی‌طالب(ع) مقر فرمانروایی خود را از مدینه به کوفه انتقال داد، پیوسته مرکز شیعیان و علویان بود؛ اما پس از آنکه محمد بن ابراهیم در کوفه شورش کرد و دولتی بنیاد نهاد، سادات و شیعیان در آنجا رو به فزونی نهادند و به‌رغم نامساعد بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی علویان، در سده‌های بعدی نیز در کوفه و بصره و بغداد ساکن شدند و از میان آنان عالمان، فقیهان، نویسندگان و ادبیان بسیاری برخاستند.

ابن طقطقی ابتدا در حِلّه می‌زیست. در 680ق، ریاست علویان کوفه، نجف و کربلا و بغداد را به دست آورد.او غالباً به سفر می‌پرداخت.به ایران آمد و در 696ق به مراغه و در 701ق به موصل رفت و کتاب الفخری یا الآداب السلطانیة را به نام فخر‌الدین عیسی، حاکم مغولی موصل، نوشت. گفته‌اند نام اصلی این کتاب منیة‌الفضلاء فی تواریخ‌الخلفا و الوزراء است.

این کتاب دو جزء دارد؛ جزء اول، در سیاست مدن و جزء دوم، تاریخ مختصری است از دول اسلام. از ویژگی‌های این کتاب آن است که از برخی کتبی که امروزه از میان رفته، مانند کتاب الاوسط و کتاب اخبارالزمان مسعودی و اخبارالوزرای صولی و هلال صابی، نقل و اقتباس کرده است. دیگر اینکه پس از ذکر وقایع هر خلیفه یا سلطان، وزرای او را نیز نام برده است.

ابن طقطقی شیعه‌مذهب بود و کتابش عاری از هرگونه اغراض مذهبی و تعصبات است. این کتاب را هندوشاه نخجوانی با اضافات مهمی به اسم تجارب‌السلف، ترجمه کرده است. او با ایران و فرهنگ و ادب فارسی آشنا بود و به آن دلبستگی داشت. او کتاب دیگری نیز به نام الغایات دارد.

 انتهای پیام/4104/