آنا بررسی می‌کند
ممیزی کتاب، مهم‌ترین مانع پذیرش کپی‌رایت
ایران برای ورود به بازار نشر جهانی و اثرمند شدن حضورش در نمایشگاه‌های بین‌المللی، به پذیرش معاهده کنوانسیون برن نیازمند است، اما همچنان در برابر این اتفاق مقاومت می‌کند؛ با وجود اینکه پیوستن به سازمان تجارت جهانی نیز مستلزم امضای این معاهده است.
هادی حسینی‌نژاد، خبرنگار فرهنگی: عمدتا حضور در نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی کتاب، با یک رویکرد اصلی دنبال می‌شود: ایجاد تعامل بین ناشران با هدف مبادله رایت یا همان حق نشر کتاب. البته دقت به این مفهوم، لازم به توجه است که نمایشگاه با فروشگاه تفاوت دارد و نمایشگاه‌های بزرگ کتاب در جهان، همانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت جای به نمایش گذاشتن کتاب با زمینه تبادل حق نشر است، نه چنانکه از نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌هایی مانند نمایشگاه دهلی سراغ داریم، محلی برای فروش کتاب.
از این گذشته، لفظِ «بین‌المللی» روایت از تعامل بین کشورهای مختلف در موضوعیتی خاص خبر می‌دهد و در حوزه کتاب، پیش‌زمینه ورود به این تعامل، یعنی ورود به بازارهای جهانی نشر همانا پذیرش معاهده کنوانسیون بِرن است که به معاهده کپی‌رایت شناخته می‌شود.
در کنواسیون برن آمده است: «مستقل از حقوق مالی پدید آورنده وحتی پس از انتقال این حقوق، پدیدآورنده دارای حق ولایت نسبت به اثر است و می‌تواند به هرگونه تحریف ، حذف یا هرنوع تغییر اثر یا هر نوع لطمه دیگر نسبت به آن که موجب خدشه دارشدن اعتبار یا شهرت او شود، اعتراض کند.»
از این منظر، حضور در چنین مجامعی بدون امضای این معاهده که عمده کشورهای جهان در آن عضویت دارند و ایران هنوز که هنوز است به آن نپیوسته است، امری بی‌هدف و باری به هر جهت تلقی می‌شود، چرا که در این صورت امضای قرارداد واگذاری یا دریافت رایت کتاب، در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد، به گونه‌ای که معدود قراردادهایی که ناشران ایرانی با ناشران خارجی، برای ناشران ما، مشمولِ حمایت معاهده جهانی کپی‌رایت نبوده و اگر طرفِ دیگر در مواد قرارداد تخلف کند، شکایت و پیگیری حقوقِ از دست رفته، یا نشدنی است یا به دلیل هزینه‌های بالا، به صرفه نیست.
در برخی از مبادلات نیز، قرارداد در کشورِ عضو بسته می‌شود تا در صورت تخلف، ناشرِ شاکی داد خود را از دادگاه کشوری که در آن قرارداد عقد شده، مطالبه کند که در این صورت نیز به دلیل هزینه‌های بالا، معمولا باید از خیر شکایت گذشت. کما اینکه کم نبوده‌اند مواردی که حقوق ناشر ایرانی را زیرپا گذاشته‌اند اما در عمل، ناشر ایرانی از شکایت صرف نظر کرده است.
اما پذیرش معاهده برن، ملزوماتی را می‌طلبد. این معاهده، مشخصا ضامن حقوق مادی و البته معنوی صاحبان و آفرینندگان آثار است. بخش حقوق مادی که سرجای خود، اما بخش حقوق معنوی، حکایتی دیگر دارد.
در کنواسیون برن آمده است: «مستقل ازحقوق مالی پدید آورنده وحتی پس از انتقال این حقوق، پدید آورنده دارای حق ولایت نسبت به اثر است و می تواند به هرگونه تحریف ، حذف یا هرنوع تغییر اثر یا هر نوع لطمه دیگر نسبت به آن که موجب خدشه دارشدن اعتبار یا شهرت او شود، اعتراض کند.» همچنین در بند 2 از ماده 11 سوم از این معاهده آمده: «پدیدآورنگان آثار ادبی طی مدت برخورداری از حقوق اثر اصلی، درمورد ترجمه آثارشان از حقوق مشابه برخوردارند.»
حالا سوال اینجاست که در صورت پذیرش این معاهده توسط ایران (که دست برقضا پذیرش آن برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی الزامی‌است) رعایت حقوق معنوی آثار خارجی با رویه‌های ممیزی و سانسور ترجمه‌های ارائه‌شده از سوی ناشران، چطور محقق خواهد شد؟ دستگاهی که گاه رای به حذف بخش‌های مطولی از یک کتاب، حتی گاهی در حد یک بخش می‌دهد، چه نسبتی دارد با رعایت حقوق پدیدآورندگان کتاب؟
اگر عضو کپی‌رایت شویم، بسیاری از کتاب‌ها در ایران چاپ نخواهندشد
اسدالله امرایی، مترجم، معتقد است پذیرش معاهده کنوانسیون برن، قطعا با دستگاه ممیزی همخوانی ندارد زیرا هیچ نویسنده‌ای نمی‌خواهد در اثرش دست برده شود و با سانسور ترجمه و انتشار یابد.
امرایی: اگر ایران این معاهده را بپذیرد، مشخصا نتیجه‌اش آن خواهد شد که بخش قابل توجهی از کتاب‌های خارجی، در ایران منتشر نخواهند شد، چرا که ناشران و مولفان خارجی، قطعا با تغییر و سانسور آثار خود کنار نمی‌آیند
وی در گفت‌وگو با خبرنگار آنا گفت: «شاید در مواردی نویسنده با در نظر گرفتن اختلاف‌های فرهنگی بین کشور مبدا و مقصد، ایجاد تغییرات محدود در اثرش را به وقت ترجمه و انتشار بپذیرد، ولی قطعا به تغییرات و حذفیات عمده در حد یک یا چند صفحه، تن نمی‌دهد و ترجیحش این است که اصلا کتابش به فارسی ترجمه و منتشر نشود.»
امرایی خاطر نشان کرد: «البته صرف نظر از حقوقِ نویسندگان خارجی، مترجمان متعهد و حرفه‌ای نیز به دلیل وجدان کاری به چنین اعمال اصلاحیه‌ها تن نمی‌دهند. اتفاقا به همین دلیل است که بسیاری از ترجمه‌ها، سال‌ها پشت در ارشاد می‌ماند و مترجم راضی به اعمال اصلاحات ممیزان نیست.»
این مترجم همچنین در تبیین نابسامانی‌هایی که دستگاه ممیزی برای نشر ایجاد کرده، گفت: «مشکل ممیزی، گاهی حتی عواقب بدتری را نیز به همراه دارد. مثلا ترجمه‌ای که در زمان استقرار یک دولت، مجوز گرفته و به بازار آمده است، هیچ ضمانتی نیست که در دولت بعد، به مذاق مسئولان جدید ارشاد خوش بیاید و دستور به توقف انتشار و یا حتی جمع‌آوری آن از بازار کتاب ندهند.»
امرایی در پاسخ به این سوال که با پذیرش معاهده کپی‌رایت، چه شرایطی در انتشار کتاب‌های ترجمه‌ای رخ خواهد داد، اظهار کرد: «اگر ایران این معاهده را بپذیرد، مشخصا نتیجه‌اش آن خواهد شد که بخش قابل توجهی از کتاب‌های خارجی، در ایران منتشر نخواهند شد، چرا که ناشران و مولفان خارجی، قطعا با تغییر و سانسور آثار خود کنار نمی‌آیند و اگر در صورت تبادل رایت، چنین اتفاق‌هایی را مشاهده کنند، شکایت کرده و خسارات سنگینی را از ناشر ایرانی طلب خواهند کرد.»
وی همچنین در پاسخ به این سوال که آیا این رویه، به افزایش کیفیت ترجمه‌ها کمک خواهد کرد یا خیر، گفت: «الزاما خیر! ولی اساس کار مطابق با خرید رایت یک کتاب که حالت انحصاری دارد، اینگونه است که صاحبان آثار، امکان انتخاب بهترین گزینه را از میان درخواست ناشران و مترجمان خواهند داشت.»
این مترجم ادامه داد: «آن‌ها حق انتخاب دارند و می‌توانند با در نظر گرفتن سوابق مترجمان و ناشران، یکی را انتخاب کنند. مثلا اینکه یک نشر سابقه خرید رایت کتاب را در پرونده خود دارد و احیانا با حق نشر کتاب‌های نویسندگان مطرحی را خریداری کرده، امتیاز مثبتی برای آن نشر به حساب می‌آید. البته پیشنهاد قیمت بالاتر هم شرط است.»
امرایی تاکید کرد: «بدون شک پذیرش معاهده کپی‌رایت، به نفع ماست اما به شرطی که ممیزی برداشته شود، زیرا ممیزی همانطور که به نشر آثار داخلی لطمه می‌زند، به نشر آثار ترجمه‌ای نیز لطمه می‌زند، خصوصا که با پذیرش این معاهده، لطمات واردشده به نشر کتاب در ایران، سنگین‌تر خواهد بود.»
این مترجم همچنین در توضیح موانعی که سر راه پذیرش معاهده کنوانسیون برن در ایران وجود دارد اظهار داشت: «البته بررسی عوامل مقاومت در برابر این معاهده را نباید تنها در حوزه کتاب و سایر محصولات فرهنگی بررسی کرد. مشکل اصلی در سایر محصولات فرهنگی مانند سینما، موسیقی، سریال‌های تلویزیونی و... است که در ایران بدون پرداخت کپی‌رایت (که بی‌شک کپی‌رایتِ کتاب در مقابل با آن بسیار ناچیز است) آزادانه منتشر می‌شوند. همچنین در صورت پذیرش این معاهده، کپی‌برداری از محصولات تجاری دیگر نیز باید متوقف شود که مجموعا این اقدامات، مانع از سود‌آوری‌های داخلی می‌شود.»
نظارت آسان نیست، اما راه شکایت هم باز است
عباس پژمان، مترجم، می‌گوید کپی‌رایت در ایران توسط هیچ کسی جدی گرفته نمی‌شود، نه دولت، نه مترجم و نه ناشر و نه مخاطب. وی پذیرش این معاهده که اکثر کشورها آن را پذیرفته‌اند را، اتفاق خوبی خواند و به خبرنگار آنا درباره حقوق معنوی در واگذاری رایت کتاب‌ها گفت: «واقعیت این است که صاحبان آثار در خراج از کشور، چندان نمی‌توانند بر جزئیات ترجمه و انتشار آثارشان در کشورهای مقصد، نظارت داشته باشند، خصوصا نویسنده‌هایی که به یکباره آثارشان به چند زبان مختلف ترجمه و در کشورهای مختلف منتشر می‌شود.»
وی افزود: «از طرفی همه می‌دانند که ترجمه یک اثر با اصل آن، تفاوت‌هایی دارد، تفاوت‌هایی که قوانین کشورها نیز در آن دخیل هستند. مثلا در کشور ما، کتاب با ممیزی منتشر می‌شود. و همچنین توانمندی مترجمان در ترجمه نیز شرط است.»
پژمان گفت: «البته کپی‌رایت به صاحب اثر این امکان را می‌دهد که خودش مترجم و ناشرش را در کشور زبانِ مقصد انتخاب کند ولی در نهایت و با وجود دشواری نظارت بر ترجمه و شیوه انتشار آثار یک نویسنده در کشورهای دیگر برای او، راه شکایت باز است. البته باز هم باید بگویم کمتر پیش می‌آید که نویسنده یا ناشری دنبال دردسر بگردد، مگر در موارد خاص که مورد شکایت، بزرگ و مهم باشد.»
نویسنده خارجی با چه انگیزه‌ای رایت کتابش را به ناشر ایرانی بدهد؟
مژده دقیقی، مترجم، موانع مختلفی را سر راه پذیرش و اجرایی شدن معاهده کپی‌رایت در ایران می‌بیند که تنها یکی از آن‌ها، مساله حقوق معنوی نویسندگان خارجی است. او مباحث مالی را نیز بسیار مهم می‌خواند و می‌گوید: «فرض که ایران عضو این معاهده شد. سوال اینجاست که با این وضعی که اقتصاد نشر در ایران دارد و با این تیراژ‌های پایین، چطور می‌شود نویسنده خارجی را به واگذاری رایت آثار به ناشر ایرانی ترغیب کرد؟»
دقیقی: باید پرسید نویسندگان خارجی با چه انگیزه‌ای به ناشران ایران حق انتشار کتاب‌هاشان را واگذار کنند؟ با انگیزه صرفه مالی یا انگیزه رعایت حقوق معنوی‌شان؟
وی درباره حقوق معنوی صاحبان آثار در مقابل رویه ممیزی در ایران به خبرنگار آنا گفت: «دست بردن در آثار به دلیل سخت‌گیری‌های ممیزان، گاهی به فاجعه ختم می‌شود، آنچنانکه در نهایت کتابی منتشر می‌شود که اصلا قابل مقایسه با اصلِ اثر نیست. با این حساب ما چه جوابی در برابر شکایات احتمالی نویسندگان خارجی خواهیم داشت؟»
دقیقی با اشاره به برخی تغییرات و اعمال اصلاحیه‌ها که به حذف بخش و تغییر فصل و... منجر می‌شود، ادامه داد: «درست است که تنها برخی از نویسندگان بر نحوه انتشار آثارشان به زبان‌های دیگر نظارت دارند. اما در نهایت اگر هم ایران معاهده کپی‌رایت را بپذیرد، باید پرسید نویسندگان خارجی با چه انگیزه‌ای به ناشران ایران حق انتشار کتاب‌هاشان را واگذار کنند؟ با انگیزه صرفه مالی یا انگیزه رعایت حقوق معنوی‌شان؟»
انتهای پیام/
