عزاداری جنبش اجتماعی پدید می آورد/ تأثیرات اجتماعی مناسک عاشورا

به مناسک عاشورا و مراسم عزاداری در طول تاریخ و در ادوار مختلف اثرات اجتماعی فراوانی داشته است. علاوه بر تاثیرات فردی، می‌توان گفت انسجام اجتماعی، هویت بخشی، الگوپذیری، ایجاد پیوندهای فرانسلی و... تنها بخشی از کارکردهایی است که مناسک عاشورا با خود دارد. این در حالی است که جامعه شناسان ما نسبت به مناسک عاشورا بی تفاوت بوده و این مسئله را کمتر مورد بررسی قرار داده اند. حال آنکه پدیده ای به این وسعت که هر سال تکرار می‌شود جای بررسی و تحلیل عمیق از منظر جامعه شناسی دارد.

در میان جامعه‌شناسان اسلامی ابن‌خلدون که برخی از محققین او را پدر جامعه‌شناسی می‌دانند، به نقش آیین‌ها و آداب دینی توجهی خاص داشت. در اعتقاد ابن‌خلدون آیین دینی، هم‌چشمی و حسد به دیگران را که در میان خداوندان عصبیت یافت می‌شود، زائل می‌کند و وجهه را تنها به سوی حق و راستی متوجه می‌سازد. اگرچه این نوع نگاه به نوعی تقلیل کارکردهای مناسک عاشوراست اما به هر روی از موارد نادری است که توسط جامعه شناسان اسلامی به آن پرداخته شده است.

امام خمینی(ره) از جمله علمایی بود که به تأثیرات و وجوه سیاسی و اجتماعی مناسک و عزاداری‌های عاشورایی اشاره داشته و بر آن تاکید کرد. امام در این مورد می‌فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهدا(ع) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز شویم، تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، به خاطر این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد...، این محرم را زنده نگه دارید. ما هرچه داریم از این محرم است و از این مجالس... اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد.»

اگرچه عزاداران حسینی در ابتدا ممکن است به کارکردها و اثرات مناسک عاشورا توجهی نداشته باشند و عشق و ارادت آنها به امام حسین(ع) سبب عرض ارادت آنها و برگزاری مناسک عزاداری باشد، اما کارکردهایی که مناسک عاشورایی در پی دارد نتیجه طبیعی برگزاری چنین مراسمی است.

حجت الاسلام محمدتقی اکبرنژاد در مورد اثرات اجتماعی هیئت‌های مذهبی و مراسم عزاداری گفت: یک جامعه مذهبی و دینی ساختارهای اجتماعی خاص خود را دارد و ما در معرض این تهدید هستیم که جامعه از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اجتماعی خود غفلت کند و به این سمت برود که از ظرفیت‌هایی که در دنیای غرب وجود دارد استفاده کند.

وی ادامه داد: به عنوان مثال ما در اسلام یک سری پایگاه‌های اجتماعی داریم که بر اساس یک عبادت شکل گرفته است. مثلا در هر محله یک مسجد شکل گرفته و یا در هر شهر نمازجمعه و در کل دنیا حج محور قرار گرفته است. این نقطه ارتباط گیری مسلمانان و اداره شدن آنهاست. حالا یکی از پایگاه‌های اجتماعی دینی بحث هیئت‌های مذهبی است. هیئت‌ها از زمان خود اهل بیت وجود داشته و اصحاب جلساتی را به صورت پنهانی تشکیل می‌دادند و به عزاداری می‌پرداختند ولی به طور خاص از زمان آل بویه هیئت‌های عزاداری شکل گرفت و بعد از انقراض آل بویه محدود شد تا اینکه در دوره صفویه و پس از آن رونق پیدا کرد.

وی افزود: هیئت به عنوان یک ساختار شیعی با محوریت یک امر مقدس دینی به طور خاص با بحث ولایت اهل بیت تشکیل شد. هدف از هیئت، عزاداری بر یک امام مظلوم بود که ظرفیت‌های فراوان اجتماعی ایجاد کرد.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به برخی از این ظرفیت‌ها، گفت: ما این ظرفیت‌ها را هم در بحث‌های کلان می‌بینیم و هم در بحث‌های خرد و جزئی. در بحث‌های کلان اجتماعی هیئت‌ها پایگاهی شدند برای اعتراض بر ساختارهای ظالمانه. در هر منطقه و شهر یکسری افراد با هزینه‌های خودشان برای امام حسین جلسه می‌گرفتند و از ظلمی که بر ایشان رفته بود شکوه می‌کردند. در زیارت عاشورا این تعبیر وجود دارد که سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم الی یوم القیامه یعنی من تا روز قیامت دوست دوستان شما و دشمن دشمنان شما هستم. این یک خط ادامه دار تاریخ و جبهه بندی حق و باطل است که عزادار می‌گوید من تا قیامت در خطی مقابل خط جبهه باطل هستم.

وی ادامه داد: هیئت‌های موتلفه که قبل از انقلاب شکل گرفت بسیار در شکل گیری نظام اسلامی کمک کردند. این ظرفیت امروز هم وجود دارد. یکی از آسیب‌هایی که مقام معظم رهبری در چند سال اخیر نسبت به آن تذکر داده اند، خطر هیئت‌های سکولار بود. یعنی هیئت‌هایی که صرفاً به عزاداری می‌پردازند و کارکردهای اجتماعی عزاداری را مورد توجه قرار نداده و از آن فاصله گرفتند. از منظر آنها مهم نیست امام حسین چرا کشته شده است، بلکه مهم این است که بر حضرت باید گریست.

اکبرنژاد گفت: در یک جامعه اسلامی خیلی مهم است که الفت و انسجام اجتماعی چگونه شکل می‌گیرد. در یک جامعه غیر اسلامی انس اجتماعی در میتینگ‌ها و کارناوال‌ها شکل می‌گیرد ولی در جامعه اسلامی این امر بر مبنای یک عبادت شکل می‌گیرد. مثلا در یک مسجد مومنین روزانه سه بار یکدیگر را می‌بینند که این خود بسیار در انسجام اجتماعی موثر است.

وی افزود: در هیئت‌ها مردم با یک رقت قلب حضور می‌یابند و نگاه‌هایشان نسبت به هم صمیمی است و دوست دارند به هم خوبی کنند لذا در چنین فضاهایی یکدیگر را می‌بینند که این دید و بازدیدها به انسجام اجتماعی بسیار کمک می‌کند.

اکبرنژاد گفت: در گذشته سبک زندگی مردم به این گونه بود که مردم بیشتر با هم مانوس بودند، با پیشرفت زندگی شهرنشینی و وسایل ارتباط جمعی، ارتباطات مردم با هم کم شده است. در مناطقی که هیئت‌ها به صورت برجسته تر برگزار می‌شود، باعث می‌شود زمینه ارتباطات بیشتر شود و تعاملات اجتماعی ما را به سنت‌های خوب خودمان باز می‌گرداند. لذا این انسجام اجتماعی بر محور یک امر معنوی شکل می‌گیرد و این مسئله هیئت‌ها را به عنوان یک جریان اجتماعی با دیگر جریان‌های اجتماعی در دنیا متمایز می‌کند.

وی افزود: یکی از ظرفیت‌های اجتماعی هیئت‌ها بحث آموزش است. برکاتی که هیئت‌های عزاداری در مقوله آموزش و فرهنگ سازی ایجاد کرده بی نظیر است. به این معنا که اگر شما بخواهید یک جلسه برای آموزش مسائل مختلف برگزار کنید و افرادی را جمع کنید باید هزینه‌های مختلفی را پرداخت کنید. اما هیئت‌های عزاداری به صورت کاملاً مردمی و با هزینه‌های مردمی برگزار می‌شود که در دنیا نظیر ندارد. این فرصتی را به دست می‌دهد که بتوان فرهنگ سازی کرد و آموزش‌هایی را ارائه داد.

وی ادامه داد: انسان موجودی اجتماعی است که وقتی دور هم جمع می‌شوند احساس قدرت می‌کنند. مخصوصاً در جامعه ای که فضا علیه آنها باشد. در زمان اهل بیت که دوره فشارهای شدید بود اهل بیت شیعیان را تشویق می‌کردند که دور هم جمع شوند و جلساتی را ترتیب دهند. مثلا امام صادق(ع) می‌فرمایند من خیلی جلساتی که شما در احیای امر ما برگزار می‌کنید را دوست دارم. حساسیت‌ها در مورد جلسات عزاداری برای امام حسین و یا زیارت حضرت در مقاطعی مانند بنی امیه و بنی عباس زیاد بود.

این کارشناس دینی گفت: شکل گیری چنین جلساتی باعث قوت قلب برای شیعیان بود. چیزی که باعث شده شیعه آن حرارت خود را حفظ کند، همین عزاداری‌ها بود که در طول تاریخ آن را حفظ کرده است.

وی در پایان اظهار داشت: اولین بار حضرت امام توانستند جامعه شیعی را متوجه ظرفیت‌های اجتماعی و سیاسی عزاداری بکنند. قبل از امام در حوزه ما اینطور بود که بیشتر آقایان به ثواب گریه توجه می‌کردند و بر کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن توجه نداشتند. حضرت امام می‌فرمایند گریه ما گریه سیاسی است. لذا امام را در این مورد باید احیاگر دانست. عالی ترین سطح تاثیرگذاری هیئت‌ها هم در دوره انقلاب است. امام توانستند ظرفیت هیئت را به دل بسترهای اجتماعی و سیاسی بکشانند و تحولات عمیقی را ایجاد کردند.

غلامرضا جمشیدیها عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز گفت: از ابعاد مختلفی می‌توان به مناسک عاشورا نگریست. یکی متن و شعر و... است که قابل بررسی است. شعرهای قدیم خیلی وزین و تأثیرگذار بودند. باید گفت مناسک در هر منطقه ای به یک شکل نمود پیدا کرده است. از منظر دیگر می‌توان گفت کارکرد مناسک تعلیم و تربیت و تاثیر روانشناسی اجتماعی است. در ایران کارکردهای مناسک با هویت‌های قومی و محلی به هم آمیخته است. هیئت‌های مختلف اسم محله را هم یدک می‌کشد مثلاً سمنانی‌های مقیم مرکز. آدم‌ها در این اجتماعات روحیه خود را تازه می‌کنند و مراسم با فعالیت‌های جانبی دیگری مانند صندوق‌های قرض الحسنه و... آمیخته می‌شود.

وی ادامه داد: مناسک تاثیر هویتی دارد به این معنا که فردی وقتی در یک محلی قرار می‌گیرد مخصوصا در سن جوانی، خیلی می‌تواند تاثیر بپذیرد. کودک‌های ما که در این مراسم‌ها با استقبال شرکت می‌کنند، گروه دوستان خود را پیدا می‌کنند. این احساسی که به وجود می‌آید باید بعداً با تعلیم تقویت شود.

وی افزود: وجه مشترک بین مناسکی که بین شهرهای مختلف برگزار می‌شود علارغم تفاوت‌های ظاهری این است که موانست و الفت ایجاد می‌کند.

وی با بیان اینکه مناسک عاشورا چه نیازهایی را می‌تواند از انقلاب اسلامی برآورده کند، گفت: این مناسک مانند یک محل آموزش سرباز است. ذهن افراد را آماده می‌کند که معارف را بهتر متوجه شوند. اینها واحدهای آموزشی ماست. مسجد و حسینیه واحدهایی هستند که تعلیم و تربیت می‌کنند و برای کل جامعه نیرو تربیت می‌کند.

جمشیدیها گفت: افراد وقتی در این مناسک از خود گذشتگی را بیاموزند، خیلی چیزهای دیگر هم با خود به ارمغان می‌آورند. در مراحل بعدی سعی می‌کند این از خود گذشتگی را عملی کند. انسان دوست دارد یک الگو پیدا کند و چه بهتر این امر در مناسک رخ دهد. در مجموع مراسم‌های مذهبی انسان را به درستی، پاکی، شجاعت و... دعوت می‌کند. یعنی نقش تربیت نیرو دارد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: موفقیت این امر بستگی به این دارد که متنی که در مناسک ارائه می‌شود چقدر پرمحتوا باشد. مداحی‌های جدید احساسی است و چراغ احساس خیلی دوام ندارد. چراغ احساس باید با دانش تقویت بشود. اگر تقویت نشود این چراغ خاموش می‌شود.

وی افزود: شکل گیری مناسک نوپدید دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد. یکی از آن می‌تواند تاثیرات موسیقی مدرن باشد.

وی ادامه داد: از درون مناسک عاشورا جنبش‌های اجتماعی بیرون می‌آید. اما باید گفت آینده مناسک عاشورایی وابسته به کار دستگاه‌های مسئول و حوزه‌های علمیه است که هم به لحاظ محتوا و هم شکل مراسمات را کنترل کنند. باید بر محتواهایی که ارائه می‌شود کنترل بیشتری صورت گیرد. رویکر آنها هم باید توصیه ای و اصلاحی باشد. مناسک ما باید فراتر از سطح احساس بروند و به سمت عقل گرایی حرکت کنند. اگر در سطح احساس باقی بماند، اثربخشی لازم را ندارد.

جمشیدیها گفت: اینکه مناسک از مسیر عادی خود خارج شود و کارکردهایی که داشته است را از دست بدهد، یک تهدید است. کارکردهایی مانند ایجاد وحدت، بقای جامعه، انسجام اجتماعی و... باید تداوم داشته باشد. تهدیدهایی که متوجه مناسک ماست بیشتر فرهنگی است. البته این تهدیدها الان تعیین کننده نیست و ما آینده روشنی را در مورد مناسک در پیش خواهیم داشت.

وی افزود: عاشورا یک نقطه شاخص و یک چراغ روشن و نورانی است که هر کس به آن نزدیک شود اثرات آن را لمس می‌کند. عاشورا راهگشای بشریت است و در این عصر به ما کمک می‌کند که در مقابل ظلم بایستیم.

وی در مورد مردمی بودن مناسک عاشورا و دخالت دولتی در آن ادامه داد: در طول تاریخ دولت‌های شیعه دوره‌های کوتاهی بر سر کار بوده اند. لذا همیشه شیعیان مغضوب دولت‌ها بوده اند. بنابراین مردم خود بر این مسائل سرمایه گذاری می‌کرده اند. حوزه‌های علمیه هم همیشه به لحاظ اقتصادی مستقل بوده است. این مسئله چیز بسیار خوبی است چون علایق دینی مردم را نشان می‌دهد. بنابراین نوعی انجام وظیفه دینی است و مردم معتقد نبودند که دولت‌ها باید این کار را انجام دهند. بعد از انقلاب بین دولت و ملت یک پیوندی به وجود آمد. در زمان شاه بین این دولت و ملت فاصله وجود داشت و جامعه مذهبی ما از پیکره دستگاه اداری جدا بود و مردم هم منتظر نبودند که دولت کمکی در این حوزه بکند. بعد از انقلاب این دو حوزه به هم پیوند خورد. البته باز هم مردم کار خود را انجام دادند و منتظر کمک دولت در این حوزه نبودند. چند سالی بود شهرداری امکاناتی را برای هیئت‌های مذهبی فراهم می‌کرد که یکی از اعضای شورای شهر جدید نسبت به آن واکنش نشان داد و آن را رد کرد. باید گفت دولت می‌تواند در این حیطه کمک کند و امکاناتی فراهم کند که این امر گسترش پیدا کند چون دولت و ملت یک هدف واحد دارند.

این استاد دانشگاه گفت: البته اینکه خود مردم در این مسئله ورود پیدا کنند خیلی بهتر است و صرفاً دولت باید نقش حمایتی و هدایتی بر عهده داشته باشد و می‌تواند زمینه‌های بهتری را فراهم کند اما اصل قضیه باید به عهده خود مردم باشد.

وی افزود: هر چقدر مردم در این حوزه‌ها مستقل از دولت باشند خیلی بهتر است. این مسئله را هم باید به صورت موردی دید و حرف را در ظرف مکانی و زمانی خاص خود مورد ارزیابی قرار داد. اما این مشخص است که اینکه همه مسائل در ضمن مناسک عاشورا بر عهده مردم باشد به خلوص هرچه بیشتر این مناسک کمک می‌کند.

منبع : مهر