«خلّاقیت در پژوهش» به کمک مرکز تحقیقات آمد؛
گزارش میدانی خبرنگار آنا از آخرین وضعیت دریاچه ارومیه و اصلاح الگوی کشاورزی؛
کشاورزی در ارومیه متوقف نمی‌شود، کاشت اصلاح می‌شود
بیش از یک دهه است که دریاچه ارومیه روز به روز خشکیده‌تر شده و قطره قطره به زوال نزدیک می‌شود. به دلیل برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی ناپایدار، دریاچه را جان به لب کرده و شوربختانه نمک، کام زندگی را در ارومیه تلخ کرده است. حالا وزارت جهاد کشاورزی به دنبال اصلاح الگوی کشت با محیط زیست همگام شده است.
آرزو میرزاخانی، گروه اجتماعی- وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه و حساسیت و دغدغه عمومی برای نجات آن باعث شد تا سازمان حفاظت محیطزیست و وزارت جهاد کشاورزی برای ترغیب و تشویق توسعه کشاورزی پایدار و جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب، خبرنگاران را به حاشیه دریاچه ارومیه ببرد و آخرین وضعیت کشاورزی و فعالیت‌‌های پیرامون آن را بررسی کنند.
بعد از ترک فرودگاه به مقصد ارومیه فقط 40 دقیقه زمان لازم است تا کرت‌‌بندی‌های سبزی را ببینید که تمام منطقه را پوشانده است. پرآبی استان آذربایجان غربی در زمان‌های نه‌چندان دور باعث شده تا شغل اغلب مردم این منطقه کشاورزی باشد. چغندرقند و سیب هم مهم‌ترین محصول این منطقه است که البته آب‌برترین هم محسوب می‌شوند.
با رسیدن به ارومیه و در فاصله فرودگاه تا ساحل دریاچه، جز چمن، بوته‌های انگور و چغندر قند چیز دیگری نمی‌بینید. با این وجود چشم‌نوازی این طبیعت زیبا و سرسبز خیلی دوام ندارد و با نزدیک شدن به دریاچه کم‌کم جز شوره‌زار چیزی به چشم نمی‌خورد. دریاچه‌ای که سالیان سال مردم از دور و نزدیک برای دیدنش سختی راه را قبول می‌کردند، اکنون به نمک‌زاری تبدیل شده که برای رسیدن به جزیره‌هایش نه با قایق بلکه باید با خودروهای سنگین راه را طی کرد.
دهه 70 شمسی، آغاز مرگ دریاچه ارومیه
کارشناس زیست دریایی اداره کل محیطزیست استان آذربایجان غربی معتقد است که وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه از دهه هفتاد آغاز شده است. بنابراین میل شدید به کشاورزی و تولید محصولاتی که به آب زیادی نیاز دارند باعث شد تا 24 هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه حفر و این دریاچه امروز به وضعیتی دچار شود که برگشت آن به وضعیت اولیه تقریبا غیر ممکن به نظر بیاید.
علیرضا سید قریشی آغاز بحران و تغییر اکوسیستم دریاچه ارومیه را از دهه 70 شمسی می‌داند و می‌گوید: ورودی‌ها و روان آب‌های دریاچه ارومیه در این دهه کاهش شدیدی داشته است و اکنون گا‌هی تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب کاهش ورودی آب به دریاچه ارومیه را شاهد هستیم.
وی اثرات خشک‌شدگی دریاچه ارومیه بر مناطق اطراف را مخرب ارزیابی می‌کند و ایجاد گرد و غبار نمک، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و احتمال شیوع بیماری‌های جدید را نیز از جمله خطرات و اثرات مخربی می‌داند که مردم استان آذربایجان غربی را تهدید می‌کند.
قریشی در حالی معتقد است که کشاورزی دریاچه ارومیه را به نابودی کشانده است که امین آقایی، مدیر پروژه ترویج کشاورزی پایدار در حوزه دریاچه ارومیه این نظریه را کاملا رد کرده و می‌گوید: کشاورزی به تنهایی عامل خشکیدگی دریاچه ارومیه نیست زیرا این بخش فقط ۲/۳ میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌کند و عوامل دیگری هم در خشک شدن دریاچه ارومیه موثر هستند.
وی از اجرای طرح کشاورزی پایدار در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه خبر و در این باره توضیح می‌دهد که این پروژه « IPCM »نام دارد و کشاورزان زیادی در استان آذربایجان غربی از آن استقبال کرده‌اند. در این پروژه با اصلاح الگوی کشت، نوع آبیاری گیاهان تغییر کرده و از مدل غرق آبی به قطره‌ای و بارانی تغییر می‌کند. مهم‌ترین مزیت استفاده از این روش کاشت، افزایش کیفیت محصول و کاهش مصرف آب است.
در این سفر به ما گفته شد که شهرستان‌های میاندوآب و نقده از نمونه‌های بارز اصلاح الگوی کشت در مزارع و باغ‌ها هستند و همین هم باعث شد تا سفری کوتاه به این دو شهر که دو رودخانه سیمینه رود و زرینه رود از آنها گذر می‌کند، بزنیم.
شهرستان میاندوآب دقیقا در میان دو آب یعنی دو روخانه زرینه‌رود و سیمینه رود و در جنوب دریاچه ارومیه قرار گرفته است. موقعیت بسیار مطلوب جغرافیایی میاندوآب باعث رشد بسیار خوب کشاورزی و در نتیجه ترقی صنعتی این منطقه شد. با این وجود این شهرستان که روزگاری به شهری پر آب معروف بوده امروز با خشکسالی مواجه شده است.
تغییر الگوی کشت مورد پذیریش کشاورزان
یکی از کشاورزان این شهرستان به نام « محمد» می‌گوید: روزگاری در خاک این منطقه هرچیزی رشد می‌کرد و کشاورزان معتقد بودند برای رشد گیاه باید تا زانو آب در مزارع جمع شود اما امروز با کم آبی شدیدی مواجه شده‌ایم و مجبوریم سال‌ها تکه زمینی را بدون کاشت باقی بگذاریم.
او می‌گوید: با این وجود پیشنهاد جهاد کشاورزی برای اصلاح الگوی کاشت باعث شد تا این روش را هم امتحان کنیم و با استفاده از این روش اکنون می‌توانیم در همه زمین‌هایمان کشت داشته باشیم.
محمد، کشت غالب در این منطقه را چغندر قند می‌داند و در پاسخ به این سوال که چرا اغلب کشاورزان آذربایجان غربی به کاشت این محصول تمایل دارند، می‌گوید: در این استان 5 کارخانه قند وجود دارد و بازار کار همیشگی باعث شده تا ما کشاورزان هم بیشتر همین محصول را بکاریم. هرچند می‌دانیم که آب بیشتری مصرف می‌کند اما چاره‌ای نداریم و در عوض با اصلاح الگوی کشت مصرف آب را به حداقل می‌رسانیم.
نقده شهرستان دیگری در آذربایجان غربی است که طرح کشاورزی پایدار در بخشی از آن اجرایی شده است. این شهرستان در 90 کیلومتری جنوب مرکز استان آذربایجان غربی شهر (ارومیه) قرار گرفته و دارای 41065 هزار هکتار اراضی زراعی و 5635 هزار هکتار باغ است که به دشت سولدوز مشهور است. وسعت کشاورزی در این منطقه لزوم تغییر الگوی کشت را بیش از پیش نشان داده و بر همین اساس این طرح در بخش‌هایی از این شهرستان نیز اجرایی شده است.
«سرورچی» کشاورز دیگری است که تغییر الگوی کشت در مزارع وی در یکی از مزارع شهرستان نقده مورد آزمایش قرار گرفته است. او با ابراز رضایت از اجرای این طرح می‌گوید: تغییر الگوی کشت باعث شده تا محصول بیشتر و با کیفیت‌تری داشته باشم و در مقابل آب کمتری نیز مصرف شود.
هرچند الگوی آبیاری در استان آذربایجان غربی تغییر کرده و دیگر با روش غرق‌آبی کشاورزی نمی‌شود اما با وجود کم‌آبی شدید در حوزه دریاچه ارومیه همچنان کاشت محصولات پر‌آب‌بر مانند چغندرقند و سیب ادامه دارد و روزانه بر تعداد کسانی که مجوز حفر چاه طلب می‌کنند افزوده می‌شود.
با این وجود مسئولان جهاد کشاورزی این استان معتقدند که کشاورزی همه زندگی مردمان این خطه است و به هیچ وجه نمی‌توان از آنان خواست تا در مزارعشان را ببندند و شغل دیگری را برای خود برگزینند بلکه در مقابل باید کشاورزان را به اصلاح الگوی کشت تشویق کرد.
انتهای پیام/
دایرةالمعارف دانشبنیانها ۹۶؛
