روز یکشنبه دهم اردیبهشت در یکی از مراکز دانشگاهی گرگان همایشی در باره مردی که با زبان شیرین فارسی در قرن ششم یعنی نهصد سال پیش کتاب‌هایی درباره دانش پزشکی و داروسازی نوشته و از خود به یادگار گذاشته است و جامعه ایرانی او را همچون مفاخر دیگر جهانی نمی‌شناسد و روز تولد او را «روز علوم آزمایشگاهی» گذاشته‌اند.
این همایش ملی، دهم اردیبهشت 1396 در واحد گرگان دانشگاه آزاد اسلامی برگزار خواهد شد. اسماعیل بن حسین، پزشک و نویسنده ایرانی قرن پنجم و ششم چندین لقب و کنیه داشته است. محمود بن محمد بن عباس خوارزمی در کتاب «گمشده تاریخ خوارزم» براساس نوشته خوارزمی در شهر «گرگانج» از شهرهای پررونق خوارزم در اوایل دولت خوارزمشاهیان زندگی می‌نموده و در سال 531 در مرو درگذشت. ابوالقاسم قشیری صوفی و فقیه مشهور از استادان او بوده است و اجازه روایت حدیث را از ابوسعید عبدالکریم بن محمد سمعانی مورخ و محدث و نسب شناس گرفته است.
چند کتابی که گفته است از آثار اوست عبارت اند از: 1- ذخیره خوارزمشاهی، 2- خفی علایی در پزشکی، 3-تذکره الاشرافیه، 4-اغراض الطبیه، 5-المنبّه، 6-یادگار در داروشناسی و علوم پزشکی
برخی اطلاعات را می‌توان از لابه‌لای آثار متعدد حکیم جرجانی به دست آورد.
او در کتاب ذخیره خوارزمشاهی ورود خود را به خوارزم در زمان امارت قطب الدین محمد خوارزمشاه امیرمحلّی خوارزم ذکر کرده است و در همین موضع از ویرایش عربی این کتاب -که به نام «الذخیره الخوارزمشاهیه» معروف و سفرهای فراوانی به ویژه به قم داشته است- خود می‌گوید اشتغالش به سرپرستی داروخانه بهاء‌الدوله در خوارزم بوده است.
البته کتاب «تدبیر یوم ولیله» را در گرگانج تالیف کرده و بیهقی دیدارش را با سیداسماعیل جرجانی در سرخس به سال 531 ذکر کرده است. استادان جرجانی علاوه بر ابوالقاسم قشیری از ابن ابی صادق نیشابوری شاگرد بلافصل ابن سینا نام برده شده است.
حکیم جرجانی از پزشکان اسلامی، ابوعلی سینا، محمدبن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی و احمد فرخ به عنوان استادان این فن یاد کرده است و از پزشکان یونانی، جالینوس وآهرن نام برده و به هنگام برشمردن بیماری‌های چشم به استفاده از مهم‌ترین اثر چشم پزشکی اسلامی «تذکره الکحالین» علی بن عیسی کحّال و به هنگام بحث درباره بیماری‌های معده، به بهره‌گیری از نسخه عیسی صهار بخت که به داروهای ذکر شده اشاره کرده است.
مهم‌ترین نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در ایران به عنوان پزشکی نامدار، تالیف بزرگ‌ترین و کهن‌ترین آثار پزشکی به زبان فارسی می‌باشد، تا زمان حکیم جرجانی یعنی قرن ششم منابع دانش پزشکی دوره اسلامی، چه ترجمه‌های آثار دانشمندان یونانی و چه آثار تالیفی پزشکان حتی ایران عموماً به زبان عربی بود. هرچند کهن‌ترین پزشکی نامه فارسی نوشته ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی نجاری، الابنیّه عن الحقایق الادویه نوشته ابومنصور موفق بن علی هروی و دانشنامه حکیم میسری، نورالعیون فی امراض العین و اسباب‌ها و علا جات‌ها و ... و چند رساله کوتاه از ابن سینا از جمله رسائل رگ‌شناسی و حفظ الصحّه ذکر شده است.
مجدداً آثار فارسی حکیم جرجانی یعنی یادگار و ذخیره خوارزمشاهی و دو خلاصه ذخیره خفی علایی و الاغراض الطبیّه مجموعه مهم و جالب توجهی از لغات پزشکی، نام اندام‌های بدن، بیماری‌ها و داروها و نیز بسیاری از افعال و واژگان فارسی است که امروزه در زبان فارسی به کار نمی‌روند از جمله فعل «بیزاندن» به معنای نرم و غربال کردن به صورت ببیزند، یا «ساییدن» مخلوط کردن به صورت بسایند، یا «بدگزاریدن» هضم کردن غذا و «دشخواری» دشواری، «دستکاری» جراحی، «سِپُرز» طحال، «ناخنه» بیماری چشمی که در عربی به آن «ظفره» گویند و ...
غرض از این نوشتار کوتاه و حدود شصت کتاب و مقالاتی را که آورده‌ام این است که بدانیم چه مشاهیر و مفاخری در طول تاریخ داشته‌ایم که پارسی را در همه علوم و فنون در عمل پاس می‌داشتند و می‌گفتند و می‌نوشتند و امروزه به صورت تشریفاتی فرهنگستان‌هایی داریم ولی پژوهشگران در مدرسه و حوزه و دانشگاه از ذخایر و منابع علمی و عملی خبری ندارند و اهمیت آثار حکیم جرجانی در این است که پس از چند قرن که مجموعه‌های پزشکی مانند (کامل الصناعه) الاهوازی و (الحاوی) و (المنصوری) محمدبن زکریای رازی و (قانون) ابن سینا به عربی در اختیار جویندگان علوم پزشکی است، جرجانی این گام بلند را با زبان فارسی نگاشته است.
* عضو هیات علمى و مسئول انجمن مفاخر دانشگاه آزاد اسلامی
انتهای پیام/
